İNSAN ÖZÜNÜ NECƏ İSLAH ETMƏLİDİR?
\"İnsan özünü necə islah etməli?\" sualına cavab vermək üçün bir neçə məsələyə diqqət yetirmək lazımdır:
1. Bədənin sağlam və gümrah olması üçün idman zəruri olduğu kimi, özünüislahetmədə də nəfslə mübarizə aparmaq zəruridir.
2. Bədən tərbiyəsində idmanın yüngül növündən başlayıb tədriclə ağır növü ilə məşq edildiyi kimi, ruhun tərbiyəsində də gərək adi işdən, aşağıdan başlayıb tədriclə yuxarı dərəcəyə yetişmək lazımdır.
Həzrət Peyğəmbər (s) buyurur: \"Həqiqətən, bu din möhkəm və tutarlıdır. Xoş rəftarla ona daxil olun. Allah bəndələrini zorla ibadətə vadar etməyin, yoxsa yorulmuş süvari tək olacaqsız ki, nə yolu qət etmiş, nə də miniyi salamat saxlamışdır\". [1]
İmam Cəfər Sadiqdən (ə) belə nəql edilir: «Mən cavanlıqda həddən artıq ibadət edərdim. Atam mənə buyurdu: \"Oğlum, öz qüdrətindən çox ibadət edirsən. Allah Təala əgər bir bəndəni sevsə, elə azca ibadətlə də ondan razı qalar». [2]
3. Bədən tərbiyəsində məşqin mütəmadiliyi zəruri olduğu qədər nəfsin tərbiyəsində də davamiyyət şərtdir. Allah Təala buyurur:
\"Şübhəsiz, \"Rəbbimiz Allahdır!\"-deyən, sonra da (sözündə) düz olan kəslərə (ölüm ayağında) mələklər nazil olub: (belə deyəcəklər) \"Qorxmayın və kədərlənməyin! Sizə vəhy olunan cənnətlə sevinin!\" («Fussilət», 30)
\"Namaz qılanlar istisnadır! O kəslər ki, daim namaz qılarlar\" («Məaric», 22 və 23)
Əmirəlmöminin Həzrət Əlidən (ə) belə nəql olunur: \"Mütəmadi olaraq yerinə yetirilən az əməl, səni yoran çox əməldən yaxşıdır\". [3]
Şair demişkən: \"Yolçu odur ki, yavaş gedə, amma həmişə gedə\"
Həzrət Əlidən (ə) nəql edilən digər hədisdə buyrulur: \"Övladım (Həsən), həyatda və ibadətdə orta həddi tut. Hər işi bacar, mütəmadi olaraq yerinə yetir.\" [4]
Başqa bir hədisdə İmam Baqirdən (ə) belə nəql olunmuşdur: \"Allah Təala dərgahında ən sevimli əməl insanın az da olsa, mütəmadi olaraq yerinə yetirdiyi əməldir\". [5]
Bəzi hədislərdən belə anlaşılır ki, mütəmadi yerinə yetirilən işin ən az müddəti bir ildir. Əlbəttə ki, bu vacib işlərə aid deyil - onları hər zaman yerinə yetirmək lazımdır. İmam Sadiq (ə) buyurur: \"Hər kim bir işi başladı, gərək bir il onu mütəmadi olaraq yerinə yetirsin.\" [6]
4. Bədənin sağlamlığında müalicə və pəhrizin ikisinin birgə təsiri olduğu kimi, ruhun islah və tərbiyəsində də bu iki şey zəruridir. Məsələn, vacib əməlləri yerinə yetirmək və haram buyurulmuşları tərk etmək, təvəlla (Allah düşmənləri ilə düşmənçilik), təbərra (Allah dostları ilə dostluq), müstəhəb (savablı, bəyənilmiş) işlərin yerinə yetirilməsi, məkruh (bəyənilməyən) əməllərin tərk edilməsi və s. kimi. Bu müalicə və pəhriz gərək bütün mərhələlərdə beləcə davam etsin, çünki onsuz heç bir əməl qəbul olunmur. Saleh əməli günaha, yaxşını pisə qatanlar bir yerə yetişmirlər, belə ki, Quranda buyurulur:
\"Allah yalnız pəhrizkarlardan (təqvalılardan) qəbul edər.\" («Maidə», 27)
5. Bütün mərhələlərdə riayət edilməsi lazım olan ən əhəmiyyətli məsələ qəlbin hazırlığı və niyyətin paklığıdır. İdmanda diqqət yayınmasının təsiri olduğu kimi, ibadət və nəfsani məşqlərdə də iradə, niyyətin saflığı və fikrin bir yerə cəmlənməsi mühüm rol oynayır. Allah Təala dəfələrlə bu mətləbə işarə edərək din və ibadətdə pak niyyətlə xidmət etməyi təkidlə buyurur:
\"Halbuki onlara əmr edilmişdi ki, Allah dinini yalnız Ona məxsus edərək, batildən haqqa (İslama) dönərək ibadət etsinlər, namaz qılıb, zəkat versinlər. Doğru, düzgün din budur. («Bəyyinə», 5)
Niyyət və düşüncənin insan şəxsiyyətinin formalaşmasında oynadığı rolu şərh edən və onu başqa insanlardan ayıran fəsil barədə sonra danışacağıq. İnsanı həqiqətə və ali məqsədə aparan yolun ən yüksək zirvəsi yalnız niyyətin pak olmasıdır. Allah Təala buyurur:
\"Həqiqətən, axır dönüş sənin Rəbbinədir\". («Nəcm», 42)
Hamı istər-istəməz ona tərəf hərəkətdədir:
\"Ey insan! Sən (ölənə qədər) Rəbbinə döğru çalışıb çabalayırsan. Sən Ona qovuşacaqsan. (Sənin qısa ömrün gündən-günə səni Allaha yaxınlaşdırır. Ölümün gəlib çatması Allah dərgahına qovuşmaq deməkdir. Öləndən sonra Allahın hüzuruna gedib dünyada etdiyin yaxşı, pis əmələrin əvəzini tamamilə alacaqsan. Yaxşı əməllər etmisənsə, xoş halına, pis əməllər etmisənsə, vay halına!) («İnşiqaq»-6)
Əlbəttə, bu görüş o vaxt faydalı olar ki, eşq və xalis niyyətlə birgə olsun, yəni mühüm məsələ odur ki, bu yolu razılıqla, rəğbətlə qət edək. \"Aləmlərin Rəbbi olan Allah istəməsə, siz istəyə bilməzsiniz.\" [7] ayəsini əsas tutaraq, Onun razılığından başqa bir şey istəməyək, Allahın razılığı olmayan bir şey barədə fikirləşməyək, Onun vüsalının şövqü ilə hicran qəminə səbr edək, belə ki əgər bu mərhələdə sabitqədəm olub xətalardan qorunsaq, vilayət və kəramət mənzilinə yetişərik. Mümkündür, elə şeylər görək və elə şeylərə əl ataq ki, bəziləri üçün qeyri-məqbul, maraqlı və bəziləri üçün də yolunun açılması və qəflətdən ayılmasına səbəb olsun. Bu mərhələdə də Allahın lütfü şamil olarsa, pərdələr biri digərindən sonra qaldırılar, Allahın nuru ona doğru yönələr. O yerə qədər ki, bəndə fənafillah [8] mərhələsinə yetişər, yəni Ondan başqa bütün şeyləri tərk edər, aqibət məhv və səhv dərəcəsinə gəlib çatar, Haqqın cəmalı və cəlalı ilə məhv olub ondan başqa bir şey görməz, özü Haqq-təalanın Camal və Cəlal sifətlərinin məzhəri olar. Öz vicdanının dərinliklərində ondan başqa bir əvvəl, axır, zahir və batin müşahidə etməz. Mübarək \"Əvvəl də, axır da, zahir də, batin də Odur. O, hər şeyi biləndir!\" [9] ayəsi başdan-başa vücudunu bürüyər. Bütün aləmləri Həzrəti-Haqqın təzahürü və təcəllisi bilər, belə ki Allah Təala Qurani-Kərimdə buyurur:
\"Hansı tərəfə yönəlsəniz, Allah oradadır.\" («Bəqərə», 115)
Başlanğıc
Kitabda söhbət açacağımız məsələlər bunlardır:
1. Mərifəti-nəfs (Özünü və Allahı dərketmə).
2. Qəflətdən ayılma və məsuliyyət daşımaq.
3. Xatırlamaq.
4. Təfəkkür və düşüncə.
5. Allaha görə dostluq və düşmənçilik (təvəlla, təbərra).
6. Şəriət hökmlərini bilmək.
7. Yaxşı yoldaş seçmək və fasiq adamlardan uzaqlaşmaq.
8. Haram əməlləri tərk etmək.
9. Tövbə və istiğfar.
10. Vacib əməlləri yerinə yetirmək.
11. Nafilə namazlarının və müstəhəb əməllərin yerinə yetirilməsinin və məkruh (qəbih) əməllərin tərk edilməsinin zəruriliyi.
12. Mürabitə (əlaqə saxlamaq), müraqibə (özünü qorumaq), mühasibə (hesablaşmaq), müaqibə (cəzalandırmaq).
13. Niyyəti saflaşdırmaq, şirk, riya və nifaqdan çəkinmək.
14. Nəfslə mübarizə.
15. İşlərdə nizam-intizam və vaxtın bölünməsi.
16. Fürsətdən istifadə.
17. Allah bəndələrinə xidmət.
18. Allaha arxalanmaq və təvəkkül etmək.
19. İnsanlarla xoş davranmaq.
20. Pəhrizkarlıq (çəkinmə).
21. Qənaət.
Əlbətdə, bu mətləblərdən söhbət açarkən insanların mövqeyini və şəraiti nəzərə almaq lazımdır. Həmin fərqi şərh etməyə isə vaxtımız çatmaz. Lakin vacib, haram, müstəhəb, məkruh və mübah hökmlərin hamı üçün eyni olmadığını az da olsa, bilmək lazımdır. Elə əməllər vardır ki, bəziləri üçün müstəhəb, bəzilərinə vacibdir. Məsələn, təhəccüd və gecə ibadətlə məşğul olmağı buna nümunə göstərmək olar. Bu əməl Peyğəmbər (s) üçün vacib, başqaları üçün isə müstəhəbdir.
Həmçinin diqqət yetirmək lazımdır ki, yuxarıda qeyd olunmuş mətləblər müəllifin öz mülahizə və anlayışına görə tərtib olunmuşdur. Fəsildə olan nəzəri ixtilaflar məsələnin belə incə olmasından irəli gəlir. Hər halda bu tərtib və tənzimləmə, şərəfli və dərəcəli düzüm, əhəmiyyət və mühümlüyünə görədir. Yuxarıda göstərilən mətləblərin birgə işlənməsi də mümkündür. Elə mövzular vardır ki, biri digərinin aydın qavranılması üçün zəmin yaradır. Bu mətləblərin müştərək verilməsi qəbul olunmuşdur. Tanrı yolunu tutan, həmin mərhələləri qət etməlidir. Bu minvalla yoluna davam edib Allahın köməyi ilə mübarizə və səy göstərməklə nəfsi-mütməinnə dərəcəsinə yetişər, heç bir vasitə olmadan mübarək \"Ey xatircəm olan kəs! Dön Rəbbinə, sən Ondan razı olaraq, O da səndən!\" [10] ayəsi ona xitab olunaraq Allahın əziz bəndələrinin yanında yer tutar.
İSTİNAD EDİLƏN MƏNBƏLƏR:
[1] «Üsuli-kafi» II c, səh.86.
[2] Həmin mənbə
[3] «Nəhcül-bəlağə» (Sübhi Salehi) Hikmət-444
[4] «Biharül-ənvar» LXVII c, səh.214.
Şeyx Tusi \"Əmali\", oradakı rəvayətə əsasən, II c.
[5] «Üsuli-kafi» II c, səh.82
[6] Həmin mənbə.
[7] «Təkvir»-29
[8] «Fəna» mərhələsi Tanrıdan qeyrisini tərk etmək mərhələsidir. Məhv və səhv (məstlikdən ayılma) mərtəbəsi başqasının məhv və başqalığın inkarı mərhələsidir. Yəni bu mərhələdə insanın gözünə daha başqası görünmür ki, onu tərk etsin, hər nəyə baxırsa, Allahı görür. Ondan başqa bir şey görmür. Bu dərəcəyə «həqqül-yəqin» deyilir. Fəna mərhələsi isə «eynül-yəqin» adlanır. Əlbəttə, bu məqamlara yetişmək hər kəsin işi deyildir. Hətta onu iddia edənlərdən çoxu bunun mahiyyətinə varmamışlar. O ki, qala onun həqiqətinə. Şair dili ilə desək: \"Hər kimə haqq sirrini anlatdılar, elə bil dil-dodağını yumdular.\" Deməli, müddəilərin sözünə aldanmamaq üçün ayıq olmaq lazımdır. Çünki həqiqət adamları tanınmırlar, onların dodaqlarına sükut möhürü vurulub. Yeri gəlmişkən, bu dərəcələrin təfsirini bilavasitə əlaqəsi olan şəxsdən soruşub istifadə etməkdə diqqətli olun. Cahillərin təfsirinə etina etməyin ki, onların təfsiri küfr və dinsizlikdir. Küfrdən, dinsizlikdən, fəsaddan və günahkarlıqdan Allaha pənah aparırıq.
[9] «Hədid» surəsi-3
[10] «Fəcr» surəsi-27, 28
Ayətullah Məhəmmədrza Məhdəvi Kəni