Aşağıda qeyd olunan i neçə nöqtə usualın cavaının daha yaxşı aşa düşülməsində izə kömək edəcəkdi / /1-İlahi hikmət, yaxud Allahın işləinin məqsədyönlü olması /izim etiqadımız udu ki, Allahın felləində (işləində) xüsusi məqsəd vadı. elə ki, Onun feli məsləhətə əsaslanı və onun xeyi məxluqlaa qayıdı. elə də deyil ki, Onun yaatdıqlaının mənfəətləini nəzəə almaqla onun yeinə yetiili-yetiilməməsi əaə səviyyədə olsun. una göə də, Allahın felləində məqsəd fail (işi göən) yox, felin özüdü. Çünki Allahın zatı kamil, mütləq və ehtiyacsızdı, Onun üçün heç i məqsəd təsəvvü edilə ilməz. /u təhlilə diqqət yetidikdə, Allahın felləi məqsədli göünü. Yəni Allah-taala puç və yesiz işlədən uzaq və pakdı. Onun felləi hikmət üzündəndi. / /2-İlahi ədalət /Ədalətin ən düzgün mənası “hə şeyi öz yeində qəa veməkdi.” İlahi ədalətin mənası elədi “Allah-taala hə i valıqla ona layiq şəkildə əfta edi, onu layiq olduğu məqamda göü, nəyə layiqsə, onu da əxş edi və u işdə onlaın malik olduğu istedad və qailiyyət nəzədən qaçıılmı.”(Amuzeşi kəlami İslami 1-ci cild, səh.326-327) / /3-Hikmət və ədalətin əlaqəsi /“Hikmət” – failin (iş göənin) çikin işlədən çəkinməsi mənasını daşıyı. u məna ədalətə də şamil olunu. Çünki ədalət yaxşı, zülm və haqsızlıq isə pisdi. una əsasən, ədaləti hikmətin i hissəsi hesa etmək ola.(Amuzeşi kəlami İslami 1-ci cild) / /4-aşa gələn müsiətləin mənəyi /Dünyada insanlaın əza-əziyyətli, işkəncələə məuz qaldığını göü və unu gizlədə ilmiik. u əza-əziyyətlə iki səəi ola ilə / /a) İnsanın aşına gələn müsiət və əlala pis işlədən iəli gəli, onun xəta və günahlaının nəticəsidi. İnsanın yaanışındakı hikmətli məqsədə diqqət yetidikdə, onun ixtiya sahii olaaq yaandığını göüük. əzi insanla öz azadlıqlaından düzgün istifadə etmi, günaha ataaq acınacaqlı aqiətə düça olula. / /) İnsanın aşına gələn ağı-acılaın və əlalaın i hissəsinin onun əməlləi ilə heç i əlaqəsi yoxdu və günahlaının cəzası sayılmamalıdı. Məsələn, öncə əyan olunduğu kimi, övladlaın əlalala üzləşməsi ailənin, ata-ananın onlaa haam tikə daddıması və əməlləi ilə yox, aşqa səələlə ağlıdı. / /5-İlahi ədalət və insanın aşına gələn əlala /elə göünü ki, ilahi ədalət və hikmət ölməsindəki dini pinsipləə əsasən, əşə cəmiyyətinin aşına gələn əlalaın iki qismi ilahi ədalət və hikmətlə heç i ziddiyyət təşkil etmi. u ziddiyyətsizliyi iki cü təhlil etmək ola / /1. Məlum olduğu kimi, insanın öz əməlinin nəticəsi olan əlalaın Allahla heç i əlaqəsi yoxdu. Allahın ədalətinə əsasən, u əlala insanın öz əməlləinin nəticəsidi. Lakin insanın öz əməlləi ilə ağlı olmayan və aşqalaının günahı nəticəsində qaşısına çıxan ağı-acıla və əlalaı Allah-taala Öz ədaləti və əhməti sayəsində aadan qaldıı; yəni O, dünya, ya axiətdə zəə çəkən insana elə i nemət ağışlayı ki, u yolla öncəki ağı-acı və çətinliklə aadan qalxı, yaddan çıxı. Haam mal yeyən şəxsin pis əməli nəticəsində övladın müsiətə düça olmasına axmayaaq, Allah-taala Öz ədalətinə əsaslanaaq, u müsiəti aadan qaldıı. Ələttə, Allahın u işi o zaman aş vei ki, insan, ya da övlad müxtəlif səələ üzündən öz iadə və istəyinin adınca getməyi, yaşayış yolunu dəyişsin. Əgə öz iadəsindən düzgün şəkildə istifadə etməyə və həyat poqamlaını atasının tutduğu yoldan ayımağa qadi olsa, hidayət yoluna düzəli. Müsiətləin davamı və onlaın ağısı insanın öz əməlləinin nəticəsi oluduğundan, ilahi ədalət həmin övladın (pis işlə adınca gedəək öz həyat poqamlaını dəyişmədikdə) istə dünya, istəsə də axitdə cəzalanmasını tələ edi. / /2. İkinci təhlil aşağıdakı nöqtələə diqqət yetidikdə aydın olu / /a) Kainatın və aləmin xüsusi nizamı va. Ona hakim qayda-qanunla əədi və dəyişməzdi. u qayda-qanunlaın ən üstünü “səə-nəticə” (deteminizm) qanunudu. u qanuna əsasən, mümkün olan hə i valığın müəyyən səəi va. Səə və nəticə aasında müəyyən əlaqələ mövcuddu. elə ki, hə nəticə hə səədən vücuda gəlmi. / /) Dünyaya hakim qayda-qanunla zati deyildi. elə ki, dünya mövcud ikən onun qayda-qanunlaının və nizam-intizamının dəyişməsini fəz etmək qeyi-mümkündü. Necə ki şiinliyi olmayan şəkə ütuəti olmayan su fəz etmək mümkün deyil. / /v) Dünyanın sait, əədi və dəyişməyən aləmləi aasında fəqləin mövcud olması zəuidi. Məsələn, səə və nəticə aasındakı əlaqə tələ edi ki, ko, ya şikəst halda doğulmuş səəi aydınlaşsa, ona (i uşağın ko, yaxud şikəst doğulması ilə) uyğun gələn nəticə də olmalıdı. aşqa i misala diqqət yetiin Haam mal yemək və onu aşqasına yeditmək insanın dünyada əlalaa, müsiətləə düça olmasına səə olu. Əksinə, halal mal yemək və onu aşqasına yeditmək mal-dövlətin əəkətli olması ilə nəticələni. una əsasən, Allahın yaatdıqlaı aasında fəqləin mövcudluğu sait və diyişməyən qayda-qanunlaa göədi. Onlaın dünyadan kənalaşması mümkün deyildi. Ümumiyyətlə, gözəl nizama əsasən, elə i tələ ilahi ədalət və hikmətdən qaynaqlanı. /u məsələləə diqqət yetidikdə, demək ola ki Haam mal yeyən övladın əzi kamallaa çatmamasının, eləcə də əla və müsiətə düça olmasının səəi oyektiv aləmə hakim qayda-qanunladı. eləliklə, haam yeyən övladın əla və müsiətə düça olması Allahın ədalətinə əsla zidd deyil. u, Allahın haqsızlıq, ya (insanla aasında) fəq qoymasından qaynaqlanmı. Onu Allah təəfindən pis i iş hesa etmək olmaz. undan əlavə, ilahi ədalət və hikmətə əsasən, həmin övlad ixtiya və iadə azadlığına malikdi. Ondan yaxşı istifadə etməklə özünü atasının süfəsindən yediyi haam malın acınacaqlı nəticəsindən azad edə ilə. Ümumiyyətlə, diqqət yetimək lazımdı ki, insan zəhmətkeş, məsuliyyətli i valıqdı. O gözəl həyat sümək üçün səy etməli, təiət və cəmiyyətin əyənilməyən amilləilə, eləcə də insanın (öz atası olsa elə) zülm və pis əməlləi ilə müaizə apaaaq öz gələcəyini işıqlandımalıdı.