İslam təfsiçiləi və alimləi u fikidədilə ki, kimsə Quanı öz nəzəi və əyi əsasında təfsi edə ilməz. u mövzu ilə ağlı çoxsaylı hədislə nəql olunmuşdu. Onladan əziləini nəzədən keçiək /1. Həzət Peyğəmə uyuu “Hə kəs Quanı öz əyi əsasında təfsi etsə, özü üçün cəhənnəm odunda ye seçmişdi.” /2. Həzət uyuu “Quanı öz əyinə əsasən təfsi edən kəs özünə oddan ye əxz etmişdi.” /3. Həzət Peyğəmə (s) uyuu “Quanı öz əyinə əsasən təfsi edən kəs hətta səhvə yol veməsə də, xəta iş gömüşdü.” /İndi isə aydınlaşdıaq ki, əyə əsasən təfsi nə deməkdi? öyük təfsiçiləin fikincə, u iş üç şəkildə aş veə ilə. /1. əzi təfsiçilə iki mənaya malik olan söz üçün hansısa mənanı təyin edəkən heç i əsas tapmadıqda özləindən əvvəlki alimləin mövqeyini əsas götüü. Yəni təfsiçi hə hansı kəlməni mənalandıakən öz etiqadına əsaslanı. Hansı ki, Quan kəlməsini mənalandımaq üçün möhkəm dəlillə olmalıdı. elə i təfsi şəxsi əy əsasında təfsidi. /Mötəzilə, əşaiə, atiniyyə, sufiyyə məktəində u sayaq təfsilə çoxdu. Hə hansı i məktəə aid olan alim Quanı təfsi edəkən öz məktəinin etiqadlaına əsaslanı. Demək, ayə həqiqi mənasında yox, hansısa məktəin etiqadı əsasında təfsi edili. elələi Quana tae olmaq əvəzinə, Quanı özləinə tae edilə. /Zəməxşəinin “Kəşşaf” təfsii etiqad məktəinə əsaslanan təfsiləə nümunə ola ilə. Fəx azinin “Məfatihul-qey” təfsii isə əşəi məktəinə əsaslanmışdı. u iki təfsidə alimlə özləindən əvvəlki fikiləə əsaslanı, keçmişdə mövcud olmuş fikilədən yaxa qutaa ilmilə. atiniyyə, sufiyyə və əzi fəlsəfə məktələinin nümayəndələi də təfsiləində keçmişdə mövcud olmuş nəzəiyyələə əsaslanmışla. Məsələn, Molla Ədü-əzzaq Kaşi öz təfsiində atiniyyə əqidəsini əsas götümüşdü. Mühyiddin Əəi isə Quanın ilahi maaifini sufi düşüncə təzi əsasında təfsi etmişdi. /u sayaq təfsilə yalnız hansısa məktəin diçəldilməsinə xidmət edi. Uyğun təfsilədə diqqətəuyğun fikilə olsa da, onla ütövlükdə əy əsasında təfsi hesa edilməlidi. /On üçüncü əsin sonu, on dödüncü əsin aşlanğıcında mateialist düşüncə təzi övnəq tapmağa aşladı. Dünyəvi elm sahələindəki müxtəlif ixtiala insanlaın düşüncəsini öz təsii altına aldı. Həmin dövdə əzi təfsiçilə də uh, mələk kimi qeyi anlayışlaı dövün düşüncə təzi əsasında təfsi etməyə çalışdıla. i çox üstün məziyyətləi olan “Əl-minа” təfsiində də u kimi meyllələ astlaşııq. /u alim dünyəvi elmləin inkişafı təsii altında olduğundan i çox Quan həqiqətləini təiət qanunlaı əsasında izah etməyə çalışmışdı. Hətta qeyi valıq olan mələkləin gizli təii qüvvə olması ehtimalı otaya atılmışdı. /əzi təfsiçiləin əxlaq məsələləinə olan xüsusi ağlılığı “şeytanın” “əmmaə nəfs” kimi təfsi olunmasına gətii çıxadı. Onla şeytanın şeytan olaaq valığını inka etdilə. əzi təfsiçilə hətta Fionu azğın nəfs simvolu kimi təfsi etməyə cəhd göstədilə. Onla Fiona qaşı qiyamı azğın nəfsə qaşı qiyam kimi qiymətləndiidilə. /əli, ütün u təfsilə əy əsasında təfsilə qəilindəndi. Göündüyü kimi, alimi əy əsasında təfsiə sövq edən hansısa təsi altında olmasıdı. Təfsiçi alim Quan ayələinə azad şəkildə üz tutmalıdı. /2. əzi təfsiçilə Quanın hə hansı ayəsini əsas götüəək, onun mahiyyətinə vamadan, i çox aşqa ayələi inka etmiş olula. Məsələn, Quanın i çox ayələində Allahın cism olmadığı aşka şəkildə əyan edili. Amma hansısa alim “Yədullah”, yəni “Allahın əli” kəlməsini əsas götüəək, Allahın cism olmaması fikini şühə altına alı. Hansı ki ayədə uyğun kəlmə Allahın qüdətinə işaədi. /3. Quanın hə hansı ayəsinin onun digə ayələi əsasında təfsi edilməsi ən düzgün yoldu. əziləi isə Quanı Quan vasitəsi ilə yox, aşqa mənələ vasitəsi ilə təfsi etməyə çalışıla. “Kəşfuz-zənun” kitaında əy əsasında təfsiin eş növü qeyd olunu. iz xülasə şəkildə u haqda danışdıq. /elə i nöqtəni xatılatmaq lazım gəli ki, əyə əsaslanan təfsilə haqqında danışdığımız zaman “əqlə əsaslanan təfsi ifadəsini işlətmədik. əy əsasında təfsi haqqında danışan İslam təfsiçiləi Peyğəməin əqlə yox, əyə əsaslanan təfsii məzəmmət etdiyini qeyd etmişlə. İslam alimləi ağılı ilahi dəlillədən sayı və onu kita, sünnə, icma ilə i sıada qəa veilə. Peyğəmə əqlə əsaslanan təfsii yox, əyə əsaslanan təfsii nəzədə tutmuşdu. əy kəlməsini ağıl kimi qəul etmək düzgün deyil. əziləi də əy dedikdə zənn, güman, təxmin mənalaını nəzədə tutmuşla. /Əqlə əsaslanan təfsiin qəul olunmaması ümumiyyətlə Quanın dək olunması zəuətini inka edi. / Quanın təfsiində ağılın olunu inka edənlə Quanın Tövat və İncil kimi inhisaa alınması təəfdaıdıla. əli, həzət Peyğəməin uyuduğu hədisin mənası udu ki, hə kəs Quanı öz əyi əsasında təfsi etsə, özünə cəhənnəm odundan ye seçməlidi. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni /