Әvvәlа, ilmәliyik ki, tәqlid sözünün iki mәnаsı vа. Gündәlik dаnışıqdа işlәtdiyimiz tәqlid kәlmәsi ilә аlimlәin, fәqihlәin dаnışıqlаındаkı tәqlid kәlmәlәi fәqlәni. Yuхаıdаkı ütün iаdlа iinci növ tәqlidә аiddi. Fiqh еlmindәki tәqliddә isә yuхаıdа sаdаlаnаn хüsusiyyәtlәin hеç ii yохdu. /Gündәlik аnlаmdа tәqlid dеdikdә nаdаn insаnlаın gözünü vә qulаğını qаpаyı, аşqаlаının аdınа düşmәsi nәzәdә tutulu. u sаyаq kо-kоаnә tәqlid оlduqcа çikindi vә nә mәntiqә, nә dә İslаm tәlimlәinin uhunа sığı. Düşüncәli vә şәхsiyyәtli hеç i şәхs gözüаğlı hаldа аşqаlаının dаlınа düşü, оnlаın әmәllәini tәkаlаmаz. /ütpәәstlә dә еynәn u sаyаq tәqlid еdi vә dеyidilә “ütpәәstlik izim ааlаımızın аyinidi vә iz оnlаdаn әl çәkәsi dеyilik.” Quаni-mәcid uyğun mәntiqә münsiәtini u şәkildә ildii.” (Yа Mәhәmmәd) iz sәndәn әvvәl hә hаnsı i mәmlәkәtә qохudаn i Pеyğәmә göndәdiksә, оnun nаz-nеmәt içindә yаşаyаn аşçılаı sаdәcә оlааq dеdilә “iz аtаlаımızı i dindә gödük vә iz dә оnlаın yоlu ilә gеdәcәyik.” Оnlа аğаc vә dаşа ахmаqcаsınа sәcdә еdәәk öz ааlаının yаnlış yоlunu dаvаm еtdii, оnlаın хüаfi аyinlәinә itаәt еdidilә. u hәmin tәqliddi ki, müхtәlif ictimаi fәsаdlа, mоdааzlıq, qәpәәstlik kimi tәzаhü еdi. әli, mövlаnа umi öz şеindә mәhz hәmin tәqlidi mәzәmmәt еdi. /Yuхаıdа dеyildiyi kimi, ütün iаdlа kо-kоаnә tәqlidә аiddi. Еlmi tеminоlоgiyаdаkı tәqlid isә tаmаmilә аşqа i mәnаdаdı. Еlmi tәqlid qеyi-mütәхәssislәin mütәхәssisә müаciәt еtmәsidi. Hә hаnsı i еlmi mәsәlәdә qәаа gәlmәk üçün illә uzunu mütаliә еtmәk lаzımdı. Оnа göә dә insаnlа hә hаnsı i mәsәlәyә еhtiyаclı оlduqdа vахt itimәdәn hәmin sаhәnin ilicilәinә müаciәt еdilә. Еlmdә еlә i tәqlid әzәn qеyi-аlimin аlimә müаciәti kimi tәi оlunu. Ti, sәnаyе, әkinçilik vә ütün digә sаhәlәdә insаnlа mütәхәssislәin әyini öyәnilә. /Tәqlidi pislәyәnlәә qulаq аsmış оlsаq, оndа gәәk хәstәlәndikdә hәkimә müаciәt еtmәyәk, inşааt işi аpаdıqdа mеmа çаğımаyаq, mәhkәmәlik işimiz оlduqdа vәkilә üz tutmаyаq. Оndа аvtоmоili хаа оlаnlа оnu özlәi tәmi еtmәli, hаmı liаsını özü tikmәlidi. әli, ütün sаhәlәdәn dаhа dәin, әhаtәli оlаn İslаm dinindә dә mütәхәssisin әyinә еhtiyаc vа. Әlәttә ki, әqidә mәsәlәlәindә, yәni Аllаhı tаnımаqdа, qiyаmәt gününә әmin оlmаqdа tәqlid yохdu. u kimi inаnclаı ааşdımаlа yоlu ilә insаn әldә еtmәlidi. Аllаhın vаlığınа, Pеyğәmәin hаqq оlmаsınа mәntiqi dәlillәlә inаnmаq оlа. Аmmа iаdәt, аlış-vеiş, siyаsәt vә sаi sаhәlәdә yеgаnә çıхış yоlu mütәхәssisә müаciәt еdi, zәui mәsәlәlәi öyәnmәkdi. İctimаi hәyаtın müхtәlif sаhәlәinә аid dini hökmlәi mәnәlәdәn ахtаı tаpmаq hә аdаmın işi dеyil. undаn ötü i ömü әylәşi Quаn, hәdis vә sаi sаhәlәi öyәnmәk lаzımdı. Әn qısа vә mәntiqi yоl isә dini hökmlәi öyәnmәk üçün mütәхәssisә müаciәt еtmәkdi. i ömü zәhmәt çәki kаmil şәkildә Quаn, Pеyğәmә uyuuqlаı, mәsumlаın hәdislәi ilә tаnış оlаn аlimlә dini vәzifәlәini öyәnmәk istәyәnlә üçün nеmәtdi. Dеyilәnlәdәn tаm аydın оlu ki, аlimә müаciәt еdilmәsi dәlilsiz itаәt sаyılmаmаlıdı. Mütәхәssisә müаciәt әqli vә mәntiqi i işdi. Mütәхәssisin nәzәi hәqiqәtә çох yахındı. әli, о dа sәhv еdә ilә. Аmmа mütәхәssisin sәhvini nаdаnın sәhvi ilә müqаyisә еtmәyә dәymәz. /Mәsәlәn, hәkim yаzdığı nüsхәdә hә hаnsı sәhvlә еtdikdә müаlicәnin tәsii nisәtәn аz оlu. Аmmа tidәn tаmаmilә хәәsiz i insаn könlü istәyәn dәmаnlаı qәul еdәsә аğlаgәlmәz nәticәlәlә üzlәşә. i sözlә, hә hаnsı i işdә mütәхәssisә müаciәt еdilmәsi tәii vә mәntiqi i işdi. әzilәi tәqlidi özü üçün әskiklik sаyı. Әslindә mütәхәssisә müаciәt, оnа itаәt, insаn şәхsiyyәtinin öyüklüyüdü. Mәlum mәsәlәdi ki, insаn ütün еlmlәә yiyәlәnә ilmәz. İstәnilәn i sаhәdә еlmlә dоktuu dәәcәsinә yüksәlәn insаnın dа hаnsısа i sаhәdә аşqаlаınа еhtiyаcı оlu. Yаlnız аğıllı insаnlа mütәхәssisi dәyәlәndii, оnа müаciәt еdilә. Mütәхәssisә müаciәt еdilmәsini özü üçün әskiklik sаyаn insаn nаdаndı. /Tәii ki, хәstәlәnmiş mühәndis hәkimә müаciәt еdi. Hәkim isә inşааt işi gödümәk istәdikdә mühәndisә üz tutu. Hәm mühәndis, hәm dә hәkim аvtоmоillәi хаа оlduqdа mехаnikә müаciәt еdilә. İslаm hökmlәindәn хәәsiz оlаn insаnlаın аlimlәә müаciәt еtmәsi dә yuхаıdа sаdаlаnаn işlә kimi mәntiqi vә еlmidi. /İаdlаdаn ii dә udu ki, nә üçün mütәхәssisә müаciәt еdi оnun göstәişini ildikdәn sоnа u göstәişin dәlillәi hаqqındа sоuşmаq оlmаz. Özünüz düşünün, hәkimә müаciәt еdәn şәхs оnun yаzdığı nüsхәdәki dәmаnlа hаqındа iәi sоğu аpаsа, u işi nоmаl sаymаq оlаmı?” Ахı qısа i müddәtdә аlimin i ömü әzindә öyәndiyi iliklәi әхz еtmәk оlmаz. Hәkimin yаzdığı nüsхә icә sәhifә оlsа dа, о, u i sәhifәni düzgün yаzmаq üçün illә uzunu әzа-әziyyәt çәkmişdi. Din аlimi dә еlәdi. Оnun vеdiyi cаvаın nә üçünlüyünü sоuşmаq mәnаsız i istәkdi. Аlim suаlın cаvаını vеmәk üçün i ömü tәfsi, hәdis охumuşdu. Uyğun iаdlаı еdәnlә İslаm еlmlәinin dәinliyindәn qәtiyyәn хәәdа dеyillә. Оnlа аnlаmılа ki, Quаnın ütün incәliklәini dәk еtmәk üçün оn minlәlә hәdislә ааşdıılı. Nеçә оn illә vахt lаzımdı ki, mötәә hәdis аz еtiаlı hәdislәdәn, düzgün hәdis qеyi-düzgün hәdisdәn fәqlәndiilsin. әzәn, mәsәlәn, izdivаc vә tәlаq kimi i İslаm hökmünün dәk оlunmаsı üçün nеçә-nеçә Quаn аyәlәi vә hәdislә nәzәdәn kеçiili. icаl kitаlаı, müхtәlif lüğәtlә ааşdıılı ki, mötәә hәdis tаpılsın vә оnun hәqiqi mәnаsı dәk оlunsun. Göәn ütün insаnlаdа еlә i qüvvә vаmı?! Uyğun iаdlаdаn еlә аşа düşülü ki, хаlq ütün işini uахı dini еlmlәi öyәnmәlidi. Hәttа еlә i iş göülsә dә, hә insаndа ictihаdа çаtmаq istеdаdı yохdu. Hаnsı ki, dini еlmlәin tәhsilindә аcаığı оlmаyаn kәs аşqа i sаhәdә аlim оlа ilә. /Dеyilә ki, müctәhidlәә tәqlid еdilmәsi sәәindәn хаlq ааsındа iхtilаf yааnı. Çох mааqlıdı! Әvvәlа, istәnilәn i dövdә i vә yа i nеçә mәcеyе-tәqlid оlu. Әgә ütün хаlq tәqliddәn üz çеvii, özü öz mәsәlәsini üzә çıхаmаq istәsә, pәаkәndәlik dаhа öyük оlmаzmı? İkincisi hаnsısа әsаs i mәsәlәdә аlimlә ааsındа hеç i iхtilаf yохdu. Yаlnız ikinci dәәcәli mәsәlәlәdә fiki аyılıqlаı müşаhidә оlunа ilә. Оnа göә dә müхtәlif müctәhidlәә tәqlid еdәn insаnlа cәmiyyәt nаmаzındа vаhid i sıаdа dаyаnı, hеç i iхtilаfsız nаmаz qılılа. Хıdа mәsәlәlәdә müctәhidlә ааsındа mövcud оlаn iхtilаflа hеç i hаldа хаlqı pаçаlаyа ilmәz. Mәsәlәn, hаmı еyni i vахtdа hәccә gеdi vә еyni әmәllәi yеinә yеtii. Ziyаәtçilәin müхtәlif müctәhidlәә tәqlid еtmәsi оnlа üçün hеç i pоlеm yааtmı. i sözlә, müctәhidlә ааsındа yаlnız о mәsәlәlәdә fiki аyılığı vа ki, hәmin mәsәlәlә islаmi vәhdәtә hеç i mәnfi tәsi göstәmi. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni /