Kəəla səhasında İmam Hüseynlə (ə) ilikdə vuuşu şəhid olmuş dəstə i çox özünəməxsus cəhətləi ilə seçili. Üzvləinin sayı cəmi on nəfələlə ölçülən u kiçik dəstədə 70 yaşlı qoca ilə həddi-üluğa yetməmiş uşaq, sağlam cəngavələ təkayaqlı şikəst, qəilə şeyxi ilə qulam yanaşı vuuşudu. Kəəla şəhidləinin milli mənsuiyyətini də aaşdıakən eyni mənzəə ilə qaşılaşııq. Əəistan, Yəmən, İaq və sai ölkələin müxtəlif guşələindən toplanmış, milliyyətcə əələin üstünlük təşkil etdikləi şəhidlə dəstəsində fas, tük və həəşləin nümayəndələi də vadı. Qaadəili həəş qulam Covn, fas mənşəli Nəs ütün milli ayı-seçkilikləi kənaa ataaq, haqq uğunda müaizədə canlaından keçdilə. / /Məlumdu ki, əzi dini kitalaın oxucu təəfindən düzgün anlaşılması üçün şəh edilməsi lazım gəli. Müxtəlif taixi, ədəi, leksik üslu qaydalaını əhatə edən u cü şəhlə olmadıqda, oxucu çox zaman əsəin mətnini düzgün qavamı, onda gizlənmiş incə mənalaı tuta ilmi, mətnin zahii mənasını əldə əsas tutaaq səhvə düça olu. / /Təəssüf ki, aşua faciəsi kimi müstəsna əhəmiyyətə malik i hadisənin təsviinə həs olunmuş kitalala da ağlı u cü polemlə yaanı. u məqalədə məşhu Azəaycan şaii, klassik ədəiyyatımızın koifeyi Məhəmməd Füzulinin «Hədiqətu\'s-suəda» əsəində ast gəlinən və i çoxlaında yanlış fiki oyadan i məsələ aəsində söhət açacağıq. / /«Hədiqətu\'s-suəda»nın onuncu aında oxuyuuq ki, aşua faciəsində şəhid olanla sıasında Muslimi-Azəaycani adlı i şəxs də va imiş. Əsədə Muslimi-Azəaycaninin və oğlunun şücaəti çox poetik və təsili oyalala ifadə olunmuşdu. / /Füzuli «Muslimi-Azəaycani» deyəkən kimi nəzədə tutu? / / /Hə şeydən öncə, unu qeyd edək ki, Kəəlada Muslimi-Azəaycani adlı i şəxsin döyüşü şəhid olması aədə məlumata «Hədiqətu\'s-suəda»dan savayı heç i mənədə ast gəlmiik. İstə qədim hesa olunan mənələdə, istəsə də sonadan qələmə alınmış mötəə kitalada Kəəla şəhidləinin heç ii Azəaycani ləqəi ilə adlandıılmamışdı. «Hədiqətu\'s-suəda»nın Ümumdünya Əhli-eyt Məkəzi təəfindən 1995-ci ildə Qum şəhəində çap olunmuş nəşinin «Qaynaqla» ölümündə veilən aşağıdakı qeyd də dedikləimizi suuta yetii «Muslimi-Azəaycaninin Kəəlada döyüşü şəhid olmasını ancaq Molla Məhəmməd Füzuli qeyd etmişdi» (səh. 638). / /İkincisi, məhum Füzulinin «Hədiqətu\'s-suəda»sı hə şeydən əvvəl, ədii əsədi və ədii ədəiyyat nümunəsidi. Taixi mövzulaı işləyəkən, ilavasitə u sahənin mütəxəssisləi təəfindən qələmə alınmış, mötəə sayılan, taix, hədis, ical və sai elmləin tələləinə cava veən kitalaı kənaa qoyaaq, ədii əsələə istinad etmək və onun əsasında qəti hökm çıxamaq qətiyyən düzgün deyil. Haluki, «Hədiqətu\'s-suəda»dakı i çox məqamla, məsələn, elə Kəəla şəhidləinin adı, Qasimin toyu və sai mövzula aşqa etialı mənələlə dəin ziddiyyət təşkil edi. Ümumiyyətlə, Füzuli özü də e’tiaf etmişdi ki, əsəi yazakən, Molla Hüseyn Vaiz Kaşifinin «övzətu\'ş-şuhəda» kitaını əsas mənə kimi götümüşdü. «övzətu\'ş-şuhəda» isə, məşhu müsəlman tədqiqatçı alimləi təəfindən «təhiflələ dolu kita» adlandıılaaq tənqid olunmuşdu (ax Şəhid Mutəhhəi – «Həmaseyi-Hüseyni» kitaı). / /Nəhayət, üçüncüsü, «Hədiqətu\'s-suəda»da Füzulinin Muslimi-Azəaycani kimi təqdim etdiyi şəxsin aşına gələn hadisələi digə kitaladakı məlumatlala müqayisə etdikdə göüük ki, söhət sənədli taix kitalaında Muslim in Avsəcə Əsədi kimi xatılanan şəxsdən gedi. Füzuli qeyd edi ki, Muslimi-Azəaycani döyüşü ağı yaalala meydanda yıxılanda, İmam Hüseyn (ə) Həi in Muzahilə ilikdə onun aşı üstünə gəldi, can veməkdə olan Muslimə xitaən uyudu «Ey Muslim, əhli-ehiştə səlamımı yeti ki, mən də mütəaqi gəlməkdəyəm». / /Həi in Muzahi öz köhnə dostu Muslimə söyləyi «Ey Muslim, əgə ilsəydim səndən sona qaldığımı, iltimasi-vəsiyyət edədim». u zaman Muslim son sözləini söyləyi «Ey Həi, vəsiyyət udu ki, Həzəti-İmama canını fəda qılasan və onun xidmətini səadəti-dünyavü axiət iləsən». unu deyi, Muslim canını tapşıı. ütün u detalla əzi xıda əlavələlə taixi mənələdə Muslim in Avsəcə aəsində yazılmışdı. / /Sona Füzuli Muslimin oğlunun da döyüş meydanına gii müaizə apadığını və şəhid olduğunu yazı ki, u məlumatı da heç i mötəə mənə təsdiq etmi. / /Muslim kimdi? / /Muslim in Avsəcə in Sə’d in Sə’ləə in Dudan in Əsəd in Cuzeymə Əu Məcd Əsədi əni-Əsəd qəiləsinin öyükləindən olu, Kufədə yaşayıdı. Taix kitalaında onu Muhəmməd Peyğəməin (s.ə.s.) səhaələi sıasında qeyd etmişlə. Muslim Həzəti Əlinin (ə) silahdaşlaından olmuş, onun qoşununun təkiində ütün döyüşlədə iştiak etmişdi. / /İmam Hüseyn (ə) əmisi oğlu Muslim in Əqili Kufəyə göndəəndə , Muslim in Avsəcə onunla ey’ət edi və gələcək qiyam üçün silah tədaükü göməyə aşlayı. Muslim in Əqil onu əni-Əsəd və əni-Məzhic qəilələindən olan Əhli-eyt təəfdalaının aşçısı tə’yin edi. İn Ziyadın gəlişi ilə Kufədə vəziyyət dəyişdikdən və Muslim in Əqil şəhid edildikdən sona Muslim in Avsəcə Həi in Muzahilə ilikdə gecə vaxtı şəhədən çıxı, Kəəlaya gəli və İmam Hüseynə (ə) qoşulu. / /Aşuaya keçən gecə İmam Hüseyn (ə) öz təəfdalaına dağılışı-getmələi üçün icazə veəkən, aşqalaı kimi Muslim in Avsəcə də e’tiaz edi və söyləyi «…u düşmənləin sinəsini nizəmlə deşəcəyəm, qılıncım əlimdən düşənə kimi onlala vuuşacağam. Əgə silahım olmasa, daş götüü ölənə kimi vuuşacağam, amma səni tək uaxı getməyəcəyəm! Vallah, əgə ilsəm ki, məni öldüü sona diildəcəklə, dii-dii yandıı külümü havaya sovuacaqla və u işgəncə yetmiş dəfə təka olunacaq, yenə də səni tək etməəm! Haluki, uada qalı döyüşsəm, icə dəfə öldüüləcəyəm, əvəzində əədi kəamət və ləzzət qazanacağam!» / /Muslim in Avsəcənin Azəaycanla nə kimi əlaqəsi vadı? / /Yuxaıdakı mə’lumatladan göündüyü kimi, Muslim in Avsəcənin azəaycanlı olması sadəcə mümkün deyildi. Çünki onun özünün, atasının, ulu əcdadlaının adı sıf əə mənşəlidi. Muslim mənşəcə əə qəiləsindən olan əni-Əsədə mənsudu. Və nəhayət, «Hədiqətu\'s-suəda»dan aşqa heç i mənədə Muslimə «azəaycanlı» ləqəi aid edilməyi. / /Qaşıya elə i sual çıxa ilə əs, nə üçün Füzuli onu öz kitaında «Muslimi-Azəaycani» adlandımışdı? Doğudanmı, Füzuli kimi mükəmməl dini savada malik i şai səhv edi? / /Məsələ uasındadı ki, Füzuli «Muslimi-Azəaycani» yazakən, heç də Muslimin əsil-nəsəcə azəaycanlı olduğunu iddia etməmişdi. / /Müasi oxucula «Hədiqətu\'s-suəda»nın mətnini oxuyakən, sözləin zahii mə’nasını əldə əsas tutaaq, tələsik nəticə çıxaıla. Füzuli əslində Muslim in Avsəcənin həyatında Azəaycanla ağlı i məqamı əsas tutaaq, onun adını Azəaycanla əlaqələndimişdi. / /Muslimin həyatında Azəaycanla ağlı u məqamı öyənmək üçün məhum İmadzadə İsfahaninin «İmam Hüseynin (ə) həyatı» kitaına müaciət edək «Şə’i yazı ki, Muslim şücaətli və qəhəman adam idi; cihadlaa və Azəaycanın fəthi kimi İslam fəthləinə aid mənələdə onun adı çox xatılanmışdı» (səh. 522). / /Yenə həmin kitada müəllif Muslimin şəhadətini təsvi etdikdən sona yazı ki, düşmən qoşununun aşçılaından olan Şis in ə’i öz silahdaşlaına xitaən dedi «Göün necə i şəxsiyyət öz canını Hüseynə (ə) fəda etdi. Mən Azəaycanın fəthi zamanı Muslimin göstədiyi igidliyi heç vaxt unutmaam». / /Hədis və taix elminin ustadlaından sayılan məhum Şeyx Aas Qummi «Nəfəsu\'l-məhmum və nəfsətu\'l-məsdu» əsəində u məsələyə daha da aydınlıq gətiəək yazı «Düşmən qoşunundan Əm in Həccacın dəstəsi şadlıq edi çığımağa aşladıla ki, «Muslim in Avsəcəni də öldüdük». u zaman Şis öz ətafındakılaa acıqlanı dedi «Ananız halınıza ağlasın! Sevinisiniz ki, Muslim in Avsəcə kimi adamı öldümüsünüz? İman əslədiyim Allaha and olsun ki, mən Muslimi müsəlmanla üçün iftixalı olan döyüş meydanlaında gömüşəm. Azəaycanın fəthi zamanı Sələq döyüşündə hələ müsəlman süvailəi öz yeləindən təpənməmişdilə ki, Muslim düşməndən altı nəfəi öldüdü» («Nəfəsu\'l-məhmum və nəfsətu\'l-məsdu», səh. 120). u hadisəni məşhu taixçi Təəi də qeyd etmişdi. / /eləliklə, u qaanlıq məsələ də aydın oldu. Məhum Füzuli Muslimi azəaycanlı olduğuna göə deyil, Azəaycanın fəthində şücaət göstədiyi üçün «Azəaycani» adlandımışdı. Ümumiyyətlə, əələin adətincə, əzən çox mühüm i döyüşün iştiakçılaını öz əsil-nəsələi ilə yanaşı, həm də həmin döyüşün adı ilə çağııla. Yaxşı məlumdu ki, İslam taixinin həlledici nöqtələindən sayılan əd savaşının iştiakçılaı «ədi» ləqəini daşıyıdıla. ədilə ütün səhaələ aasında xüsusi ehtiam sahii idilə. u təəqənin nümayəndələi fəzilətli, adil və doğucul olduqlaını öz qanlaı ahasına süut etdikləi üçün, onlaın şahidliyi xüsusilə mötəə sayılıdı. / /u ənənəvi üslua iayət edən Füzuli də Muslim in Avsəcənin Azəaycanın fəthində müstəsna xidmətləini nəzəə alaaq, onun adına «Azəaycani» fəxi ləqəini qoşmuşdu. / /Qeyd etmək yeinə düşə ki, Muslim in Avsəcənin Azəaycanda göstədiyi igidlik aədə Təəi taixində, Şeyx Aas Qumminin «Muntəha\'l-amal», Seyyid za Sədin «Pişvaye-şəhidan» (Şəhidləin əhəi), Seyyid Mustafa Hüseyni Dəştinin «Məaif və məaiyf», Seyyid İahim Musəvi Zəncaninin «Vəsilətu\'d-daeyn» kitalaında və sai mənələdə məlumat veilmişdi.