u suala iki şəkildə - icmali və təfsili şəkildə cava vemək ola. /İcmali Cava Əgə düşünsək ki, Allah izim iadətimizə ehtiyaclıdı, onda elə i sual yaanı ki, məhdud olmayan Allah məhdud valığa necə möhtac ola ilə? Yəni Allahın insanın iadətinə möhtac olmaması aşka i məsələdi. ilməliyik ki, Allaha pəəstişdə məqsəd insanın özünün kamala çatmasıdı. Yəni iadəti əm etməsi Onun izə qaşı lütfü, məhəməti kimi aşa düşülməlidi. Allah öz əndəsini iadət vasitəsi ilə kamala çatdımaq istəyi. / /Təfsili Cava/ Allahın azılığı üçün yeinə yetiilən hə i əməl, eləcə də, iadət i sıa fədi və ictimai təsiləə malikdi. İadət çox ali təiyəvi və əxlaqi i məktədi. Onun əzi təsiləini nəzədən keçiək /1. Allaha pəəstiş və ona iadət insanda qədiilmə, şüketmə hissləini diçәldi. İnsanın ixtiyaında misilsiz nemətlə qoymuş valığın qaşısında təşəkkü, ləyaqət nişanəsidi. İnsan öz iadəti ilə ona əta olunmuş nemətləə layiq olduğunu ildii. İnsan Allaha həmd oxuyu, təşəkkü edəək nanko olmadığını aşkalayı. /2. İadət və Allaha pəəstiş insan uhunun təkamülünün əsasıdı. İnsan uhunu Allahın mütləq kamal dünyası ilə əlaqələndiən təkamüldən üstün təkamül ola iləmi? İnsan öz əndəlik vəzifələinin, həyati işləinin icasında Allahın sonsuz qüdətindən yadım diləyi və öz ləyaqəti həddində məudu ilə danışı. /İxtisa şəkildə əyan edilən u xüsusiyyətlə düzgün yeinə yetiilən ütün iadətləə xasdı. Həm də namaz, ouc, həcc kimi iadətləin özünəməxsus məziyyətləi vadı. İslamda öyük iadətlədən sayılan namaz, ouc və həcc haqqında müxtəsə şəkildə danışaq ki, Allahın u iadətləə ehtiyacsız olduğu məlum olsun. / /Namaz və onun təiyəvi əsaı / /1. Namaz Allahın xatılanması səəidi Allahın xatılanması, ziki insanın öz meylləini nəzaətə alması və uhun tüğyanını cilovlaması üçün ən yaxşı vasitədi. /Namaz qılan şəxs daim ütün işləimizdən xəəda, düşüncələimizdən agah olan Allahı yad edi. Allah ziki ən azı insanın azu-istəkləini tənzimləyi. Çünki Allahdan, onun mükafat və cəzasından qəflətdə olan insanın ağıl və düşüncəsi zülmətə qəq olu. /Allahdan qafil insan öz əməl və əftalaının nəticəsi haqqında düşünmü, öz azğın istəkləini həyata keçimək üçün hədd tanımı. Gün uzunu insana eş dəfə Allahı xatıladan, onu qəflət yuxusundan аyıldı təmizləyən namazdı. /Quani-kəimdə u məsələyə elə işaə olunu “Namaz insanı günah və çikin işlədən uzaqlaşdıa.” /Namaz qılan şəxs ilsə ki, qıldığı namaz qəul olunması üçün zəkat ödəməlidi, qeyət etməməlidi, təkəü və həsəddən çəkinməlidi, spitli içkilə içməməlidi, Allaha diqqətlə namaz qılmalıdı, ütün u şətləi ödəməyə çalışa. Ona göə də həzət Peyğəmə (s) uyuu “Namaz saf su axı kimidi. İnsan u axda yuyunu. Gün uzunu eş dəfə namaz qılan şəxsin qəli u pak mənəvi çeşmədə yuyulu, onun qəlində və uhunda günah tozu qalmı.” /3. Təmizlik əzi məqamlada ütün ədəni yumaqla qüsl veməli olan, gündə eş dəfə dəstəmaz alan, qüsl və dəstəmazdan qaaq ütün ədənini paklayan insan, şühəsiz ki, təmiz olacaq. u axımdan namaz təmizliyi təmin edi. /4. Dəqiqlik və vaxtşünaslıq İslamda hə i namazın özünəməxsus vaxtı va. İnsan namaz vaxtlaına iayət etməklə dəqiqliyə, vaxta diqqətli olu. Namaz qılan şəxs süh namazını qılmaq üçün tüludan qaaq yuxudan oyanmalıdı. O, sühün pak havasını duymaqla yanaşı, gündəlik həyat fəaliyyətləinə də vaxtında aşlayı. /Namazın təiyəvi əhəmiyyəti təkcə yuxaıda deyilənlədən iaət deyil. iz sadəcə u öyük iadətin əzi faydalaını sadaladıq. /Namazın ictimai əhəmiyyəti /Müəyyən vaxtlada qılınan namaz əzəmətli İslam ümmətinin vəhdət nümayişidi. Çünki ütün müsəlmanla müəyyən vaxtlada üzüqiləyə dayanı və xüsusi i ədələ Allaha pəəstiş edilə. elə i təzahü müsəlman ümmətin iliyinə aiz nümunədi. İslam dini iadət vasitəsi ilə öz adıcıllaını iləşdii. /Namaz cəmiyyət halında qılındıqda vəhdət, əaəlik uhu dəqiq və sıx cəgələdə özünü göstəi. Uyğun iliyin əhəmiyyətini izah etməyə ehtiyac yoxdu. Ələttə ki, namazın aşqa ictimai və təiyəvi əhəmiyyətləi vadı. / /Oucun əzi əhəmiyyətləi/ /İslami iadətlədən ii də oucdu. Oucun təiyəvi əhəmiyyətləindən ii insana adət və şəhvətin hakimliyinə son qoyulmasıdı. Ouc insanı nəfsin əsaətindən qutaı. /İnsan üçün ən təhlükəli hakimiyyət pis adət və azğın nəfsin hakimiyyətidi. Adicə siqaetə adətin insana nə qədə zəəli olduğu inkaolunmazdı. Amma ouc tutan insan i çox aşqa pis adətlədən də əl çəki. /Azad o kəsdi ki, heç i pis adətə təslim olmasın. Ouc insanda elə i müqavimət uhu yaadı ki, o adi vaxtlada mümkünsüz saydığı adətləi tək edi. /undan əlavə, ouc insanlıq hissləini canlandıı. Adətən, il oyu əngəəng süfələ axasında otuan valı insanla gün uzunu aclıq çəkən yoxsulladan xəəsiz olula. Amma onla ouc tutduqda gün uzunu ac qalmaqla yoxsullaı yada salı, onlaın dədinə şəik olula. Nəticədə valı аdаmlaın insani hissləi canlanı və yoxsul təəqənin ehtiyaclaının təmini üçün şəait yaanı. Valı təəqənin elə i iadət vasitəsi ilə aclığı dadı, ehtiyaclılaın halına yanması cəmiyyət üçün təhlükəli olan yoxsulluq qəzəini sakitləşdii. amazan ayının oucu əaəlik və ilik təzahüüdü. Çünki u ayda cəmiyyətin ütün təəqələi nəfs istəkləi ilə müaizəyə qalxaaq, i cəgədə dayanıla. / /Həccin fəlsəfəsi/ /İslamın öyük iadətləindən ii də həccdi. Həcc ilin müəyyən günündə taixi i məkanda cəm fomada yeinə yetiilən iadətdi. u iadət əndə ilə Allah aasında möhkəm ağlılıq yaatmaqla yanaşı, cəmiyyət üçün də i çox faydalaa malikdi. Məsələn /1. Yalnız iki hissə paçaya üünməklə liassız v azad şəkildə yeinə yetiilən u iadət əndələin Allah qaşısında əaəlik nişanəsidi. i gün insanlaın millət, dil, əng, səvət və məqamdan asılı olmayaaq əaə şəkildə yaşaması əşəiyyətin ən öyük amalıdı. Həcc məasimində müqəddəs məkana toplaşanla i neçə günlük də olsa u hissi yaşayıla; həcc iadəti əşəiyyətin ilik amalını geçəkləşdii və həmin məasimdə olanla öz ictimai imtiyazlaını unudula. /2. Dünya müsəlmanlaının həqiqi nümayəndələindən təşkil olunmuş u əzəmətli toplum müsəlmanlaın illik konqesi hesa olunu. /İslam ayinləi təkcə əxlaqi və təiyəvi qanunladan iaət deyil. Müsəlman toplumlaının il oyu mütəmadi şəkildə toplanı, öz əxlaqi, ictimai, siyasi, iqtisadi, həi polemləini müzakiə etmələinə ehtiyac va. Ona göə də İslamda siyasi qanunla tənzimlənmi; Məkkə topağında illik konqes təşkil olunmuşdu və u yolla İslam ayinləinin əədiyyət və paklığı təmin olunmuşdu. Təii ki, ilahi dəyələin keşiyində dumuş konqes dünyəvi, siyasi məqsədlələ təşkil olunmuş müxtəlif konqeslədən çox-çox üstündü. /Əgə dünyada mövcud olan siyasi cəəyanla yalnız son əslədə öz konqesləini keçimək qəaına gəlmişləsə, İslam on död əsdi ki, elə i toplantıdan faydalanı. u məasimə toplanmış müsəlman mütəfəkkiləi dünyada mövcud olan son ictimai-siyasi duumu aaşdıı və ümumi i qəaa gələək, fəaliyət istiqamətləini müəyyənləşdiilə. Əgə müxtəlif səələdən ugünki həcc məasimində dünya müsəlmanlaının polemləi istənilən səviyyədə həll olunmusa da, həcc məasimi dünya müsəlmanlaına elə i imkan vemişdi. Hə halda müsəlman əhələinin i aaya gəlməsi üçün undan münasi i füsət təsəvvü olunmu. /u konqes müsəlmanlaın iqtisadi və mədəni duumuna əhəmiyyətli təsi göstəə ilə. Çünki dünyanın müxtəlif ölkələindən gəlmiş mütəfəkkilə və nəzə sahiləi həcc əməlləini yeinə yetidikdən sona aam i mühitdə müzakiələ apaı, ümumi i fikiə gələ ilələ. /Həcc konqesi müxtəlif müsəlman ölkələində zülm-sitəm zənciləinin qıılması üçün azadlıq həəkatlaına ilham veə ilə. İslam taixinə nəzə saldıqda u nöqtə daha da aydın olu. i çox zülm-sitəm ejimləinin taleyi məhz həcc əyyamında həll olunmuşdu. u müqəddəs topaq müsəlmanlaın azadlıq hissini gücləndii. /əli, həcc məasiminin elə imkanlaı va. Təəssüf ki, dünya müsəlmanlaı onun əhəmiyyətini hələ ki lazımınca dək etməmişlə. /Yuxaıda deyilənlədən elə i nəticə alını ki, ütün islami iadətləin iadət edən şəxsə və cəmiyyətə müstəsna faydalaı vadı. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni