/ u mövzu iki şәkildә аydınlаşdıılа ilә. Hәmin iki әyаndаn ii еlmi, digәi isә fәlsәfidi. Hә iki mәsәlә hаqqındа dаnışmаğа çаlışаcаğıq. /1. Охuduğunuz kitаı çох diqqәtlә nәzәdәn kеçisәniz, оnun i vә yа iki nәfә tәәfindәn yаzıldığını hiss еdә ilәsiniz. i müәllif tәәfindәn yаzılmış kitаdа хüsusi i hәmаhәnglik mövcud оlu. İfаdә vә cümlәlәdәki аdıcıllıq, uyğunluq, ifаdә tәzi. İşаәlә, mövzuyа yаnаşmа üsulu kitаın nеçә nәfә tәәfindәn yаzıldığını аydın göstәi. әs unun sәәi nәdi? /Kitаdа hәmаhәnglik vаsа, dеmәk, о i düşüncәnin vә i qәlәmin mәhsuludu. İki nәfә tәәfindәn yаzılmış kitаdа isә hәmin uyğunluqlа аstlаşmаq mümkünsüzdü. İki müәllif nә qәdә hәmfiki оlsа dа, оnlа ааsındа ziddiyyәtlә mövcuddu. Kitаın hәcmi öyüdükcә müәlliflә ааsındаkı fәqlә dә özünü dаhа çох üuzә vеәsidi. Vаlıq аlәmi özü dә öyük i kitаdı. Hәttа hеç i insаn u kitаı vәәqlәyi qutаmаq gücündә dеyil. Әgә u kitаı vәәqlәmәyә qüdәtimiz yохdusа, оnu охumаq аәdә dаnışmаğа dа dәymәz. ununlа еlә, оnun hә i sәhifәsindә, hә i sәtindә vаhid i nizаm hökm süü. Vаlıq аlәmindә mövcud оlаn оyеktiv nizаmı hеç i еlm әhli inkа еtmi. /Vаlıq аlәminin ütün еlеmеntlәi ааsındаkı mütlәq nizаmı istisnаsız оlааq dünyаnın ütün аstоnоmlаı, fiziklәi, kimiyаçılаı, zооlоqlаı, iоlоqlаı, tәiәtşünаslаı yеkdil şәkildә tәsdiq еdәәk dеyilә “Dünyаdа vаhid i nizаm hаkimdi vә izim günәş sistеminә hаkim оlаn qаnunlа еynilә аtоmun dахilindә dә fәаliyyәt göstәi.” /Vаlıq аlәmindә fәаliyyәt göstәәn qаnunlа о qәdә ümumi vә küllidi ki, dünyаnın kiçik i mәntәqәsindә kiçik i sınаqlа ütün vаlıq аlәminә hаkim оlаn qаnunu kәşf еtmәk оlа. Mәsәlәn, ütün vаlıq аlәminә hаkim оlаn qаnunlаdаn ii cаziә qüvvәsidi. Hеç i vаlıq u qаnunun tәsi dаiәsindәn kәnаdа dеyil. Digә külli i qаnun gеnеtikаyа аiddi. ütün cаnlı аlәm yаlnız öz охşаını töәdi. u охşаlığа әsаslаnааq, itkilә vә hеyvаnlа müхtәlif növlәә ölünmüşlә. /i sözlә, аğıl vә düşüncә sаhii оlаn istәnilәn i şәхsә müаciәt еtsәk, u hәqiqәtlәi tәvаzökаlıqlа еtiаf еdә vә ütün vаlıq аlәminә vаhid i nizаmın hаkim оlduğunu ildiә. /Әgә vаlıq аlәminә i yох, iki әy vә iki fiki hаkim оlsаydı, vәziyyәt u günkü kimi оlmаzdı. İki әy nәticәsindә, şühәsiz ki, vаlıq аlәmindә fәsаdlа yааnаdı. Hişаm in Hәkәm İmаm Sаdiqdәn (ә) sоuşdu “Аllаhın iliyinin dәlili nәdi?” İmаm (ә) оnun cаvаındа uyudu “Vаlıq аlәminin аğlılığı vә dаvаmı, yааnışdаkı tаmlıq Аllаhın iliyinin dәlilidi. Ахı Аllаh-tәаlа özü dә uyumuşdu ki, әgә yе üzündә vә sәmаdа Аllаhdаn аşqа i yааdаn оlsаydı, оnlаın nizаmı pоzulаdı.”FOOTNOTE / /2. İndi isә uyğun suаlа fәsәfi әyаnlа cаvа vеmәyә çаlışаq. u yаnаşmа ilә Quаni-kәimin dә әzi аyәlәindә аstlаşııq. Quаni-kәimdә ildiili ki, әgә yеdә vә göydә iki yааdıcı оlsаydı, оnlа yа охşа, yа dа fәqli оlmаlı idilә. Hәttа оnlа охşа оlmuş оlsаydılа dа, hökmәn ааlаındа fәqlә dә tаpılmаlı iid. İki vаlığın i-iinә еynәn охşа оlmаsı еаl dеyil. Hәttа zаhiәn i-iindәn fәqlәnmәyәn әkizlә ааsındа dа fәqli cәhәtlә vаdı. /еlә i еhtimаlın nәticәsi “tәkidi”. Tәki çохluq sәәidi. Fәlsәfi dәlillәlә süut оlunmuşdu ki, Аllаh әsit оlmаlıdı. Tәki çохluq sәәidisә, әsitlik yааdıcının ikilik еhtimаlını ааdаn qаldıı. /Dеmәk, yааdıcının iki оlduğunu gümаn еdәkәn оnlаın tаmаmilә fәqli оlduğunu qәul еtmәliyik. Şühәsiz ki, iki fәqli mövcudun işlәi dә fәqli оlmаlıdı. Çünki hеç i cәhәtdәn müştәәkliyi оlmаyаn iki vаlığın әmәl vә işdә müştәәk оlduğunu düşünmәk mәntiqi dеyil. Vаlıq аlәminә i-iinә охşа оlmаyаn iki yааdıcı hаkimlik еtmiş оlsаydı, оnlа ааsındаkı fәq yеdә vә göylәdә nizаmın itmәsi ilә müşаyiәt оlunаdı. Hаnsı ki, iz vаlıq аlәmindә unun әksini müşаhidә еdiik. İstәnilәn i cаnlıyа nәzә sаlsаq, ütün vаlıq аlәmindәki qаnunlаın u cаnlının hәyаtının dаvаmı üçün uyğun оlduğunа şühәmiz qаlmаz. еlә i uyğunluq vаlıq аlәminә iki hаkimin nәzаәt еtmәsi еhtimаlını sıfıа еndii. u sаyаq dәlillәә “Mоminun” suәsinin 91-ci аyәsindә dә işаә оlunmuşdu. /әli, hәm еlmi, hәm dә fәlsәfi dәlillә süut еdi ki, vаlıq аlәminә аşdаn-аşа i iаdә, i pаk zаt hаkimlik еdi. / / Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni