Mövcudata nəzə salsaq, onun ütün pedmetləinə hakim çıxan i qanunun olduğu diqqətimizi cəl edəcəkdi. /Ye həəkət edi, Günəş nu saçı, yazda çayla daşı, yüksək həaət əlimizi yandıı… ütün u gödükləimiz və göə ilmədikləimizin hə ii u qanunla əlaqəlidi. u, «Səəiyyət» qanunudu. Səəiyyət qanunu ii «səə», digəi «nəticə» olan iki pinsipin əlaqəsini ifadə edən fəlsəfi kateqoiyadı. Lakin u iki şey aasında olan əlaqə və kauzallıq ütün əlaqələdən daha güclü, daha dəindi. uada şeylə ii digəinə öz vücudu ilə ağlıdı. Səə öz nəticəsinə həyat veən, ona valıq ağışlayan, nəticə isə öz valığında, va olmasında səəə oclu olan, ona möhtac olan amillədi. Məsələn, Günəş i səə kimi öz nuuna vücud ağışlayı. uada, nəticə olan Günəş nuunu Günəşsiz təsəvvü etmək olamı? /Səəiyyət qanunu o qədə aşka və möhkəmdi ki, ütün fəlsəfi məktələ təəfindən ə’zi fəqlələ qəul olunmuşdu. Yalnız «İndeteminizm» təlimi u qanunun ümumiliyini, ə’zi hallada isə tamamilə inka etməkdə fəqləni. unun müqailində «Deteminizm» səəiyyətin ümumi xaakteini müdafiə edəək onu zəuiyyətlə eyniləşdii. /Fizikanın inkişafı ilə Kvant mexanikasının meydana gəlməsi Deteminizmə axışlaı dəyişdi. 1927-ci ildə alman fiziki Vene Heyzeneqin (1901-1976) i pinsiptək fomalaşdıdığı «qeyi-müəyyənliklə nisəti» səəiyyət qanununun ümumi xaaktei ilə uyğun gəlmidi. u pinsipdə elementa zəəcikləin koodinat və impulslaını tə’yin etməyin qeyi-mümkünlüyü söylənilidi. Həmişə olduğu kimi mateialistlə u pinsipdən faydalanaaq, mikoaləmdə səəiyyət qanununun hakim olmadığını iddia etdilə. Onla u iddianı «elementa zəəcikləin iadə azadlığı» kimi ifadə edidilə. /Lakin Heyzeneqin «qeyi-müəyyənliklə nisəti» pinsipinin mütləq şəkildə doğu olmasına heç kəs zəmanət vemidi; Elementa zəəcikləin koodinat və impulslaının müəyyən olunmasının qeyi-mümkünlüyü, onlaın «iadə azadlığından» daha çox ekspeimental vasitələin zəifliyindən iəli gəlidi. Digə təəfdən, mə’lum olduğu kimi mateialistlə yalnız səəiyyətin deyil, ütün qanunlaın ümumiliyini inka edilə. K.Maksa göə ütün qanunla, iəli süülən nəzəiyyələ müəyyən şəaitin məhsuludu; hə hansı i şəaitdə gəldiyimiz qənaət, aşqa i şəaitdə mütləq dəyişəcək, yenisi ilə əvəz olunacaqdı. Elə isə, mateialistlə «qeyi-müəyyənliklə nisətini» mütləq şəkildə necə qəul edilə? /Səəiyyət qanununu şühə altına almaq ütün elmi tədqiqatlaı «tomozlamaq» kimi i şeydi. Ən müəkkə elmi kəşflə, məhz, səəiyyət qanununa inamdan doğulu. Misal üçün diqqətinizi fizikada mühüm i kəşfə yönəldiik /Atom fizikasında fövqəl’adə əhəmiyyət kəs edən alfa, eta və qamma şüalaı necə kəşf olunmuşdu? u şüala adioaktiv çevilmələ zamanı kimyəvi elementlədən ayılan müxtəlif xasiyyətli şüaladı. u fəqli şüalaı ilk dəfə məşhu ingilis fiziki ezefod (1871-1937) aşka etmişdi. ezefod dövü sistemdə 88 nöməli element olan adiumun saçdığı adioaktiv şüanı pependikulya istiqamətdə güclü maqnit sahəsi ilə tə’siləndii. u zaman şüalanma istiqamətində qoyulmuş fotolövhədə i deyil, üç şüa aşka olu. Şüaladan ii düz, ikincisi maqnit sahəsinə az meylli, üçüncüsü isə maqnit sahəsinə çoxmeylli düşmüşdü. unun səəi şüaladan iinin mənfi yüklü, ikincisinin müsət yüklü, üçüncüsünün isə yüksüz olması idi. Maqnit sahəsinə az meyl edən müsət yüklü şüala alfa, çox meyl edən mənfi yüklü şüala eta, meyl etməyən yüksüz (elektik yükü olmayan) şüala isə qamma –şüalaı adlandııldı. ezefod şüalaın üç istiqamətdə düşməsinə nə üçün səə axtaıdı? Nə üçün o, u hadisəni i təsadüf kimi qiymətləndimidi? Çünki o, hə i şeyin səəiyyət qanununa ütün valığı ilə inanıdı. /Səəiyyət qanunu aədə söhət açan mövzuladan ii də u qanunun necə kəşf olunması mövzusudu. İnsan elə i qanunun mövcud olmasına necə inanmış və onun kəşfinə necə yetişmişdi? ə’zi alimlə u qanunun dəqiq təcüələin nəticəsində aşka edildiyini düşünülə. Məsələn, həkim gündəlik təcüəsində xəstəlikləin müəyyən səələə ağlı olduğunu göü. Şühəsiz ki, u fəziyyə düzgün deyildi. Əvvəla, həkim elə i qanunu müayinə zamanı aşkalamı. O, u qanunun mövcudluğuna inandığı üçün hə i xəstəyə müəyyən səə axtaı. /Empizm nümayəndələindən olan ingilis filosofu Devid Yuma göə səəiyyət qanunu şeyləin adıcıl və ya paalel olmasından asılıdı. Məsələn, iz qaa uludlala yağışın adıcıl şəkildə gəldiyini müşahidə ediik. u uludlaın səə, yağışın nəticə olmasından xəə vei. Yaxud, işləyən mühəiklə həəkətdə olan maşının uyğun vəziyyətdə olduğunu göüük. u uyğunluq mühəikin səə, maşının həəkətinin isə nəticə olduğunu açıqlayı. /u filosofun da nəzəiyyəsi qənaətəxş deyildi. Sözsüz ki, deyilən misallada səəiyyət qanunu mövcuddu. Lakin u qanun Yumun dediyi kimi adıcıllıq və ya paalellik ilə kəşf olunmu. Təiətdə çoxlu valıqla mövcuddu ki, adıcıl və ya paalel şəkildə olsala da, ii digəinin səəi, yaxud nəticəsi deyildi. Məsələn, fəsillə həmişə eyni adıcıllığa malikdilə, lakin unlaın heç ii digəinin səəi, yaxud nəticəsi deyil. Haelə, Günəşdən ayılan nu və istilik həmişə paaleldi. Lakin unladan (nu və istilik) hansı iini digəinə səə, yaxud nəticə hesa etmək ola?! /Ən düzgün nəzəiyyə udu ki, insan səəiyyət qanununu hə şeydən öncə öz daxilində tapı. O, hə an davanış və həəkətləinin öz iadəsinə ağlı olduğunu göü. u da, insan iadəsinin səə, davanış və həəkətləin isə nəticə olduğunu açıqca əyan edi.