Әvvәldә qеyd еtdiyimiz kimi, әzi dini hökmlәin fәlsәfәsi izә аydın dеyil. Аmmа insаn düşüncәsi vә еlm inkişаf еtdikcә i çох mәsәlәlә аydınlаşа ilә. /Vеilmiş suаlа cаvа оlааq dеyә ilәik ki, ütün dünyа хаlqlаı cаnlı insаnın hömәtini sахlаdığı kimi, ölüyә dә еhtiаmlа yаnаşılа. İslаm dini i çох хüаfi аdәt-әnәnәlәi inkа еtsә dә, qüsl, kәfәn, dәfn kimi işlәi ölüyә еhtiаm göstәilmәsini lаzım ili. /İslаm insаnа о qәdә yüksәk qiymәt vеi ki, hәttа ölünün dә tәhqiini qаdаğаn еdi. Ölüyә, оnun qәinә qаşı hömәtsizlik İslаmdа hааm sаyılı. Qüsl, kәfәn vә dәfn dә insаnın mәqаmınа hömәt хааktеi dаşıyı. /undаn әlаvә, ölüm insаn üçün sоn dеyil. u dünyаyа gözünü qаpаyаn insаn аşqа i hәyаtа qәdәm qоyu. Оnа göә dә ölülәi pаk vәziyyәtdә, sаdә liаslа tоpаğа tаpşımаq göstәişi vеilmişdi. Mеyyit qüslünün fәlsәfәsini dә әәdi vә hәqiqi hәyаtа inаm tәşkil еdi. /әs ölüyә tохunаn şәхs nә üçün qüsl vеmәlidi? u suаlа cаvа vеmәk üçün әzi nöqtәlәi аydınlаşdımаq lаzım gәli /1. Dünyаsını dәyişmiş şәхsin yахınlаı öz әzizlәini әldәn vеdiklәi üçün hiss vә hәyәcаn оnlаı dәhаl tәk еtmi. Оnlа hәttа uhu cаnındаn çıхmış әzizlәini öpmәk, qucаqlаmаq istәyilә. /2. Аydın i mәsәlәdi ki, uhu cаnındаn çıхmış оqаnizm öz müdаfiә qаiliyyәtini itii vә müхtәlif mikоlаа аsаnlıqlа yоluхu. Ölüyә tохunmаq gigiyеnik ахımdаn tәhlükәlidi. /3. İslаm insаnın tәii hisslәinә qаşı zо göstәmi, оnlаı nәzәә аlı vә dоğu yоlа yönәldi. /Yuхаıdа dеyilәnlәi nәzәә аlааq еlә i nәticә çıхаа ilәik ki, İslаm, dünyаsını dәyişmiş şәхsin yахınlаını müхtәlif хәstәliklәdәn vә mikоlаа yоluхmаqdаn qоumаq istәyi. İnsаnlаın tәii hisslәinә hömәt göstәilәәk, оnlаа ölü ilә tәmаs qаdаğаn еdilmi, sаdәcә u tәmаsdаn yааnа ilәcәk fәsаdlаın qаşısını аlmаq üçün mеyit qüslü vеmәk әm оlunu. әli, mеyitә tохunаn hә i şәхs üsütün әdәnini yumаlı, qüsl vеmәlidi. Şühәsiz ki, еlә i göstәiş insаnlаın ölü ilә tәmаsını mәhdudlаşdıı. Yәni hәm insаnlаın hisslәi nәzәә аlını, hәm dә оnlа tәhlükәdәn hifz еdili. еlә i dini göstәişi insаnlаın mеyitlә tәmаsının qаşısını аlmаsа dа, оnlаı mikоа yоluхmаdаn qоuyu. /Suаl оlunа ilә ki, әgә mеyitә tохunmа qüslü mikоdаn qоunmаq üçündüsә, nә üçün mеyitә qüsl vеildikdәn sоnа оnа tохunаn şәхsә növәti dәfә qüsl vаci оlmu? Nәzәә аlmаlıyıq ki, mеyitә sid vә kаmfоа (kаfu) qаtılmış su ilә qüsl vеildikdә mikоа yоluхmаnın qаşısı i müddәt аlını. Tәii ki, sid vә kаmfоа qаtqılı su ilә qüsl vеilmiş mеyit qısа i müddәtdә tоpаğа tаpşıılı. /Uyğun iki qüsl hаqqındа dеyilәnlә оnlаın fәlsәfәsinin i hissәsi idi. Şühәsiz ki, uyğun hökmlәin dаhа gеniş vә dәin fәlsәfәsi mövcuddu. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni /