Quan məntiqi və məsumlaın uyuuqlaından aydın olu ki, hə i müsəlman dini hökmləin fəlsəfəsi ilə maaqlana ilə. u aədə düşünmək, sualla vemək qadağan olunmamışdı. Amma u o demək deyil ki, hə kəs dini hökmləin fəlsəfəsini öz ildiyi kimi izah etsin. u sayaq yanlış izahla səəindən uyğun mövzudakı aaşdımala zəəli də ola ilə. əs u aaşdımala hansı poqamla apaılmalıdı? /Əvvəlcə qeyd etməliyik ki, dini göstəişləə əməl edi-etməməyimizin Allah üçün heç i fəqi yoxdu. Əmiəlmöminin Əli (ə) uyuu “Günahkala ona (Allaha) ziyan vumaz, itaət edənlə isə fayda veməz.” Allah-təala valığın sonsuz dəyasıdı. Yaanmışlaın nəyi vasa, Ondandı. Allahın i şeydən ehtiyacı yoxdu ki, iz o ehtiyacı ödəyək. Əldə etdiyimiz hə i nemətin əsil xəzinəsi Onun əlindədi. Allah hə i əndəyə məsləhət ildiyi qədə əta edi. Quani-kəimdə oxuyuuq “Elə i şey yoxdu ki, onun xəzinələi izdə olmasın. Lakin iz ondan ancaq müəyyən qədə nazil edəik.” Özünüz düşünün, günəşin qaağında qoyulmuş ayna onun işığını atıa iləmi? İnsan nə qədə qüdətli olsa da, həmin ayna kimidi. Onun nəyi vasa, Allahdandı. Dini hökmləə əməl edən hə i insan özü üçün çalışı. Digə i təəfdən, insan təkcə cism deyil ki, ilahi hökmlə u cismi təkamülə çatdıa. İnsan təkcə uh da deyil ki, yalnız onun mənəvi inkişafı nəzədə tutula. İnsan cism və uhun məcmusudu və asimani göstəişlə u məcmunun təkamülünə xidmət edi. Ona göə də dini göstəişlədə yalnız dünyəvi faydala axtaanla, namazı idman, oucu pəhiz, duanı uhi təskinlik sayanla yanılıla. Pak lias geyməyin, dınağı tutmağın, höümçək tounu təmizləməyin sınıq kuzədən su içməməyin müstəhə olması kimi hökmlə təkcə fizioloji və psixoloji faydalala izah olunmamalıdı. Etiaf edək ki, u gün əşəiyyətin malik olduğu elm ütün geçəklikləin fəlsəfəsini izah etmək gücündə deyil. Dini göstəişləin i hissəsi insanın əxlaqı, i hissəsi onun mənəviyyatı, i hissəsi onun imanı, i hissəsi onun maddi həyatı, i hissəsi isə ümumi təkamülü üçün faydalıdı. /İndi isə dini hökmləin fəlsəfəsinin aaşdıılma şəaiti ilə tanış olaq. Qeyd edək ki, dini qanunla və hökmlə död qupa ölünə ilə /1. Həzəti Peyğəməin esəti günündən fəlsəfəsi məlum olan hökmlə həmin vaxt insanla öz düşüncə və məlumatlaı səviyyəsində uyğun məsələləi dək edidilə. Amma xalqın u göstəişləə ümumi şəkildə əməl etməsi üçün həmin göstəişlə qanun şəklinə salındı. Məsələn yalanın, xəyanətin, öhtanın, qətlin, oğuluğun, zülmün, əskik satmağın, saxtakalığın qadağan edilməsi u qəildəndi. Eyni məqsədlə insanlaa ədalətə iayət, paklıq, düzlük, məzluma yadım, çalışma, ata-anaya yaxşılıq, qohum-əqəa ilə yaxınlıq əm olunmuşdu. u hökmləin fəlsəfəsi insanlaa ona göə açıqlanılıdı ki, onla u əmləin faydasını daha çox dək etsinlə. /2. Fəlsəfəsi i çox insanlaa, əzən isə dövün alimləinə aydın olmayan hökmlə Quanda və məsumlaın uyuuqlaında u sayaq hökmləin fəlsəfəsinə işaə olunmuşdu. Olsun ki, o dövün insanlaı oucun üç əsas faydasından məlumatsız olduğu üçün Quanda u faydala sadalanı. Müxtəlif ayələdə oucun əxlaqi, ictimai və tii faydalaı önə çəkili. i əvayətdə imam Sadiq (ə) oucun ictimai əhəmiyyətini önə çəkəək uyuu “(Ouc ona göə əm olunu ki) valıla yoxsullaın halından xəə tutsun və onlaın köməyinə gəlsin.” aşqa i əvayətdə həzət Peyğəmə (s) uyuu “(Оuc ona göədi ki) cisminiz sağlam olsun.” /i çox aşqa ayə və hədislədə də dini hökmləin fəlsəfəsi açıqlanı. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi u sayaq izahla “İləlüş-şəaye” kitaında toplanmışdı. Mühəddis məhum şeyx Hü Amili “Vəsailuş-şiə” kitaında hə fəslin aşlanğıcında dini hökmləin fəlsəfəsi haqqında məlumat vemişdi. i nöqtəyə də diqqət yetimək lazımdı ki, dini hökmləin fəlsəfəsi hə dövdə insanlaın düşüncə səviyyəsinə uyğun şəkildə açıqlanmışdı. Əslində həmin hökmləin fəlsəfəsi daha genişdi. /3. Zaman ötdükcə, əşəiyyətin məlumatı atdıqca dini hökmləin fəlsəfəsi daha dəin şəkildə aydınlaşdıılı. Məsələn, spitli içkiləin fizioloji, psixoloji, ictimai zəələi, hətta onlaın genləə təsii ugünki insan üçün tam aydındı. u gün əşəiyyətin əlində spitli içkiləin zəəini süuta yetiən statistik əqəmlə va. Əsimizdə kazinolaın timsalında qumaın, xalqı üzüntülü günə salan sələmçiliyin zəələi kimsədə şühə doğumu. ugünki insan uyğun mövzulala ağlı keçmişdəki insandan daha çox məlumatlıdı. /Amma i mövzuya da diqqət yetiilməsi çox zəuidi. İfatçılıq, vaxtsız və yanlış mühakimələ, tələskənlik, yanlış axışla, ən əsası elmi əsası olmayan fəziyyələ izi həqiqətdən daha da uzaqlaşdıı. Əsassız izahla səəindən ilahi hökmləin fəlsəfəsi ilə tanışlıq əvəzinə təhlükəli azğınlığa düça oluuq. Ona göə də elmi əsası olmayan istənilən mülahizə ilahi hökmləin fəlsəfəsi kimi qəul olunmamalıdı. /Əgə i hökmün fəlsəfəsi haqqında əsaslı dəlilləimiz yoxdusa, “ilmiəm” demək daha faydalıdı. Hətta i hökmün düzgün fəlsəfəsini əldə etmişiksə, unutmamalıyıq ki, izim əldə etdiyimizdən də ətaflı və əsaslı izahatla mövcuddu. /4. İlkin İslam dövündə fəlsəfəsi açıqlanmamış və sonakı islami mətnlədə də izahı veilməmiş hökmlə əli, elə ilahi hökmlə va ki, u gün də onun fəlsəfəsi haqqında məlumatsızıq. Məsələn, namazın əkətləinin sayı, ayı-ayı şeylə üçün zəkat ölçüləi (nisa), əzi həcc əməlləi u qəildəndi. Göən gələcəkdə elmi inkişaf yolu ilə u məsələləin sii açılacaqmı? Həzət Mehdi (ə) hökmləin fəlsəfəsindən məlumat veəcəkmi? /Mümkündümü ki, gələcəkdə də inkişaf etmiş elm qaanlıq nöqtələin üzəindən pədəni qaldıa ilməsin? u suallaa qəti cava veə ilməik. ildiyimiz udu ki, fəlsəfəsini ilmədiyimiz dödüncü qup dini hökmləə də əvvəlki kimi ehtiam göstəi, əməl etmək lazımdı. Çünki ütün hökmlə eyni i mənədən gəlmişdi və onu gətiən şəxs möhkəm dəlilləə malik olmuşdu. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni