İslam hökmləinin, qanunlaının, göstəişləinin fəlsəfəsi mövzusu çox aktual i mövzudu. izim kitaımızdakı sual-cavalaın da öyük i hissəsi həmin mövzu ilə ağlıdı. /elə i sual yaana ilə ki, nə üçün namaz qılmalıyıq, Allah evinin ziyaətinə getməliyik, sələmçilik haamdı, donuz əti yemək olmaz, qızıl-gümüş qaladan istifadə edilməməlidi? /u mövzu haqqında “İslam məktəi” junalında ətaflı şəkildə danışılmışdı. Həmin junаldа i neçə tanınmış alim çox faydalı və maaqlı mövzulala çıxış etmişlə. Onlaın hə ii məsələnin i təəfini işıqlandımışdı. əzi alimləin fikincə, iz dini hökmləin fəlsəfəsini aaşdımamalıyıq. Digə i quup alim isə elə düşünü ki, İslam hökmləinin fəlsəfəsini dək etmək zəuidi. /iz də u kitada öz fikimizi ildimək istədik. izim fikimizcə, təəccülü də göünsə, hə iki qup alimin mövqeyi düzgündü. izim dini məsələləin fəlsəfəsi haqqında sual veməyə həm haqqımız va, həm də yoxdu. Hə iki axış təəfdalaının gətidiyi dəlillə müəyyən sfeada qəul oluna ilə. /İzah İslami mətnləin, Quan və hədisləin mütaliəsindən məlum olu ki, Peyğəmə səhaələi aasında u mövzuda söhətlə olmuşdu. Çünki İslam elmləinin mənimsənilməsi üsulu dəlilləə istinad edən məntiqi i üsuldu. Ona göə də Peyğəmə səhaələi dini hökmlə haqqında sual veməyi öz hüquqlaı ilmişlə. /İslamda Allah-təala elə tanıtdıılı O elm və qüdət axımından nəhayətsiz, hə şeydən ehtiyacsız və ütün işləi hikmət üzəində quulmuş Allahdı. Onun işində ihudəliyə ye yoxdu. Peyğəmələi əşəiyyətin təlim-təiyəsi, haqq və ədalətə dəvət üçün göndəmişdi. /Allahın u sayaq tanıtdıılması izi xoşəxtliyimizlə ağlı məsələləin fəlsəfəsi haqqında maaqlanmağa təşviq edi. Əgə düşünsək ki, Quan yalnız üsul (etiqad əsaslaı) məsələləində dəlilləə istinad edi və əməli hökmlədə dəlillədən vaz keçi, u səhv ola. Göüük ki, Quan qisas haqqında hökmünü əyan etdikdən sona elə uyuu “Olsun ki, u yolla pis əməllədən çəkinəsiniz.” eləcə, uyğun hökmün fəlsəfəsi insanlaın günahdan çəkinməsi kimi zik olunu. Yəni uyğun hökmə iayət edilməsi səəindən insanla öz azğın nəfsləini cilovlaya ilələ. Quanda səfədə olanla və xəstələin ouc tutmaması hökmü veildikdən sona unun fəlsəfəsi elə açıqlanı “Allah sizin üçün ağılıq deyil, yüngüllük istə...” /Quma və şəaın qadağan olunması haqqında elə uyuulu “Şühəsiz ki, şeytan içki və qumala aanızda ədavət və kin salmaq, sizi Allahı yada salmaqdan və namaz qılmaqdan ayımaq istə...” Uyğun ayədə aşka şəkildə şəa və qumaın nə üçün qadağan edildiyi ildiili. Göz günahı haqqında isə elə uyuulu “Mömin kişiləə de ki, gözləini haam edilmiş şeylədən çevisinlə... u onla üçün daha yaxşıdı...” aşqa i ayədə müşiklə haqqında uyuulu “Müşiklə napakdıla. u ildən Məscidül-haama yaxınlaşmasınla.” Qənimətin ölgü fəlsəfəsi isə elə açıqlanı “Allahın öz Peyğəməinə məmləkət əhalisindən vediyi qənimət qohum-əqəaya, yetimləə, yoxsullaa və müsafiləə məxsusdu. u ona göədi ki, içəinizdəki zənginlə aasında əldən-ələ düşən i səvət olmasın.” /Peyğəmə və məsum imamladan nəql olunmuş əvayətlədə də iaşa və ya xalqın soğusundan sona i çox hökmləin fəlsəfəsi açıqlanı. öyük mühəddis məhum şeyx Səduqun “İləlüş-şəaye” kitaında dini hökmləin fəlsəfəsini açıqlayan məlumatla veili. /əli, Quani-məciddə və məsumlaın uyuuqlaında dini hökmləin açıqlanması göstəi ki, izim u aədə souşmaq haqqımız va. Əgə u sayaq məlumatla olmasaydı, uyğun mövzuda aaşdımaladan çəkinmək lazım gələdi. /Deyilənlədən elə i nəticə alını ki, dini məsələlələ ağlı dəlilləin aaşdıması İslami i üsuldu. Peyğəmə səhaələinin u məsələ ilə ağlı əftalaı elə i haqqa malik olduğumuzu i daha təsdiqləyi. Dini məsələləin fəlsəfəsinin açıqlanmasının u məsələləin əhəmiyyətini azaltması fiki yanlışdı. Əksinə, məsəlәləin mahiyyəti açıqlandıqda insan anlayı ki, u hökmlə onun ehtiyaclaını təmin etmək üçündü. Dini hökmləə itaəti öz xoşəxtlik səəi ilən insan оnlаı həvəslə yeinə yetii. /Eləcə də, zaman keçdikcə məlumatlaımız nə qədə atsa, yenə də məhduddu. Əgə insan ütün mövcud ilikləi əxz edə ilsəydi, atıq elm yolunda dayanmaq lazım gələdi. Demək, insan üçün həmişə məchul və qaanlıq nöqtələ mövcuddu. /əşəiyyətin ildikləi onun ilmədikləi ilə müqayisədə çox cüzidi. əşəiyyətin ilmədikləi aasında elə məchulla va ki, əgə səmadan i müəllim enmiş olsa da, insan həmin məchullaın həqiqətini dək edə ilməz. Məsələn, ugünki insanın ildiyi i çox məlumatlaı min il qaaqkı insan dək edə ilməzdi. Onu da ilməliyik ki, səmavi hökmlə və göstəişlə Allah-təalanın sonsuz elmindən qaynaqlanı. Valıq aləmindəki ütün həqiqətlə Allah üçün aşkadı. O gələcəkdən, qeydən xəədadı. ütün u nöqtələi nəzəə alaaq, qəul etməliyik ki, fəlsəfəsini anlaya ilməyəcəyimiz hökmlə də va. Əgə insan hə şeyi anlamaq gücündə olsaydı, Peyğəmələə ehtiyac qalmazdı. İnsan səma ilikləi olmadan həyat yolundakı maneələi adlaya ilmi. Məgə iz valıq aləmindəki siləi, ütün mövcudlaın yaanış fəlsəfəsini iliikmi? Şəi hökmlə də valıq aləmindəki həqiqətləin i hissəsidi. Deyilənlədən elə i nəticə alııq ki, insan öz dövünün ilikləi həddində ilahi hökmləin fəlsəfəsini dək edə ilə. İstisnasız olaaq, ütün ilahi hökmləin fəlsəfəsini anlamaq istəyi sadəlövhlükdü. İnsan yalnız öz elmi həddində açıqlamalaı dək edə ili. /Yuxaıda deyilənlədən əlli olu ki, insanın yalnız fəlsəfəsini ildiyi hökmləə itaət etməsi düzgün deyil. İnsan elə i münasiəti ilə sonsuz elmə malik olduğunu iddia etmiş olu. Dini hökmlə əşəiyyətin səadəti üçündü. Onlaın fəlsəfəsini ili-ilməməyinizdən asılı olmayaaq, öz xoşəxtliyiniz naminə həmin hökmləə əməl etməlisiniz. u gün ütün əşəiyyət elektik enejisindən istifadə edi. Amma çox az adamla elektikin nə olduğunu anlayı. Elektikin nə olduğunu ilmiik deyə, onun faydalaından imtina etməyimiz axmaqlıq oladı. /i sözlə, dini hökmləin fəlsəfəsini ilmək i məsələdi, həmin hökmləə itaət etmək aşqa i məsələ. i işin fəlsəfəsini ilməmək həmin işə axa çevimək üçün dəlil ola ilməz. /iz ilahi hökmləin fəlsəfəsi haqqında aaşdımala apaııq ki, onlaın əhəmiyyətini daha çox dək edək. Məqsəd u olmamalıdı ki, onlaın faydalı olu-olmadığını müəyyənləşdiək. /i misal çəkək Həkimin yazdığı nüsxədəki dəmanlaın faydası haqqında ona göə souşulu ki, u aədə daha çox məlumat toplayaq. Həkimin vediyi cavala izi qane etmədikdə və ya həmin cavalaı dək etmədiyimiz təqdidə dəmanlaın qəulundan imtina etmək olmaz. Əgə xəstə hə şeyi dək edə ilsəydi, o özü həkim oladı. /Demək, dini hökmləin fəlsəfəsini öyənməkdə məqsəd onlaın faydalı olu-olmadığını ilmək yox, daha çox məlumat toplamaqdı. Hə i dini hökmə tələsik izah veməyə ehtiyac yoxdu. Namazın idman həəkətləi, oucun aıqlama vasitəsi kimi təqdim olunması kökündən yanlış i işdi. üku və səcdənin yalnız fəqəə sütununa və sini sisteminə faydalı olduğunu iddia etmək əsassızdı. u sayaq qondama izah nəinki insanlaı dini hökmləin icasına təşviq etmi, hətta onlaın dəyəini aşağı salı. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni / / /