Ayənin Qədi günü nazil olmasını Təəi, in Mədəviyyə, Əu-Nəim İsfəhani, Xəti əğdadi, Əül-Qasim Əl-Həkim Əl-Həsəkani, İn-Əsaki Dəməşqi, Xəti Xaəzmi, İn-Kəsi Şami və i çox aşqa hədis və taix ustadlaı təsdiq etmişlə. Əgə u alimləin mövqeyləinə, Peyğəmə Əhli-eytinin əvayətləinə əsaslansaq, u ayənin Qəd günü nazil olması şühə doğumaz. /Ayələin i çox mövzulada təfsiçilə üçün çətinlik yaadan tətii uyğun suala aydınlıq gətii. Çünki ayələin nazilolma tәtii onlaın Quandakı adıcıllığından fəqləni. Məsələn, Mədinədə nazil olmuş i çox suələ Məkkədə nazil olmuş müəyyən suələdən qaaq gəlmişdi. Elə suələ va ki, onun ayələinin i hissəsi Məkkədə, digə i hissəsi isə Mədinədə nazil olmuşdu. elə ayələ aasında illəcə zaman fasiləsinin olması aşka i həqiqətdi. /Əgə ayələin nazilolma şəaitini diqqətlə nəzədən keçisək, i çox məsələlə aydınlaşa. Mədinə suəsi adlandıılan əzi suələin müəyyən ayələi Məkkədə nazil olmuşdu. Məsələn, əksə ayələi Mədinədə nazil olmuş “Ənfal” suəsinin 20-26-cı ayələi Məkkədə vəhy edilmişdi. elə hallaa “Şüəa”, “Kəhf” və əzi digə suələdə də ast gəlmək ola. /Demək, ayələin ugünkü tətii onla haqqında əvayətdə deyilənləi gücdən sala ilməz. Onlaın hansı adıcıllıqla nazil olması mötəə əvayətlədə dəqiq göstəilmişdi və İslam alimləi Quan təfsiində unu əsas götüülə. /İnsanla kita təti edəkən adətən onu mövzulaa göə tənzimləyilə. i mövzu aşa çatdıılmamış o ii mövzuya keçilmi. Quan isə müxtəlif hadisələlə ağlı tədicən nazil edilmiş i kitadı. Ona göə də eyni i suədə müxtəlif məqsədlə və mövzula izlənilə ilə. una əsasən də, Quandakı ayələin mövzu axımından uyğun gəlməməsi izi şühəyə salmamalıdı. Quanda ayələ əzən zənci kimi i-iləinə ağlı halda nazil olu, əzən isə mövzu axımından i-iindən fəqlənilə. /Əgə deyilənləi nəzəə alsaq, qaşımıza çıxan i çox polemlə həll ola. ilməliyik ki, i çox ayələ suələin otasında gəlmişdi və onlaın əvvəlki və sonakı ayələlə heç i əlaqəsi yoxdu. əzi təfsiçilə ayələ aasında hansısa i ağlılıq tapmağa çalışsala da, olsun ki, oş yeə zəhmət çəkilə. Çünki, i suənin ütün ayələi eyni i şəhədə nazil olsala da, i dəfəyə nazil olmamışdı. Hə ayə hansısa münasiətlə, hansısa i şəaitdə vəhy edilmişdi. Hə i ayənin özünəməxsus nazilolma səəi va. una göə də ayələ aasında əlaqə axtamaq yesiz i işdi. /ua qədə dedikləimiz suələ və ayələ aasındakı əlaqə haqqında idi və haqqında sual veilən ayə elə i xüsusiyyətə malikdi ki, ötən izahla məsələni aydınlaşdımı. Yuxaıda deyilənlədən aydın oldu ki, i suədə olan ayələ i-iləi ilə əlaqəli olmaya da ilə. əs i ayənin təkiində olan suələ necə? Ola iləmi ki, ayənin i cümləsində i mövzu, digə cümləsində aşqa mövzu əyan olsun? /Əgə “Maidə” suəsinin uyğun ayəsində “u gün sizin dininizi kamil etdik cümləsi özündən əvvəlki və sonakı cümlələlə uyğun gəlmisə, u uyğunsuzluğun səəini yuxaıdakı izahla açıqlaya ilimi? ütün u suallaı cavalandımaq üçün əvvəlcə ayənin mətnini yazı, sona şəh veməyə məcuuq. /1. Ayənin iinci hissəsində oxuyuuq “(kəsilmədən) ölmüş heyvan, qan, donuz əti, Allahdan aşqasının adı ilə kəsilmiş, oğulmuş, vuulmuş, yıxılı ölmüş, aşqa i heyvanın uynuzundan ölmüş, vəhşi heyvanla təəfindən paçalanı yeyilmiş, dikinə qoyulmuş daşın üzəində kəsilmiş heyvanla və fal oxlaı ilə pay ölmək sizə haam edildi. unla günahdı. Canı çıxmamış kəsdiyiniz heyvanla istisnadı.” /2. u gün kafilə sizin dininizdən əlləini üzdülə. Onladan qoxmayın, məndən qoxun; u gün dininizi kamilləşdidim, sizə olan nemətimi tamamladım və i din kimi sizin üçün İslamı seçdim.” /3. Aclıq vaxtı əlləi aşqa i qidaya çatmadıqda günaha meyl göstəməyəək (haam edilmiş şeylədən yeyə ilələ) Allah ağışlayan və mehiandı.” Uyğun ayənin u üç hissəsindən aydın oldu ki, onun ikinci hissəsi həzət Əliyə (ə) aid olu-olmamasından, Qədi günü nazil edili-edilməməsindən asılı olmayaaq, iinci və üçüncü hissədən fəqli, müstəqil i mövzudu. İndi isə dəlilləi göstəək /1. Əgə ayənin mətninə diqqət yetisəniz göəsiniz ki, onun ikinci hissəsi ayədən çıxaılsa, iinci və üçüncü hissə aasındakı əlaqə qətiyyən pozulmu. əli, ayənin ikinci hissəsinin oadan çıxaılması ilə onun mövzusuna qətiyyən zəə toxunmu. u i daha göstəi ki, ayənin ikinci hissəsi tamamilə müstəqil i mövzudu. /2. Uyğun ayənin məzmunu “əqəə”, “Ənam”, “Nəhl” suələində təkalanmışdı. Amma ayənin təkalandığı suələdə onun ikinci hissəsi qeyd olunmamışdı. Nümunə üçün həmin ayələdən iinə nəzə salaq “Allah sizə ölmüş heyvanı, qanı, donuz ətini və Allahdan aşqasının adı ilə kəsilənləi yeməyi qəti haam etmişdi. Lakin əlacsız qaldıqda zola mənimsəmədən və həddi aşmadan unladan yeməyə məcu olan kimsə üçün günah yoxdu. Allah ağışlayan və mehiandı.” Göündüyü kimi, u ayədə əsas mövzumuz olan ayənin iinci və üçüncü hissələi təkalanmışdı. Amma onun ikinci hissəsi ilə ağlı heç i məlumat veilmi. /3. Ayələin nazil olma səəi və şəaiti haqqında danışan əvayətlədə onun ikinci hissəsi müstəqil şəkildə aaşdıılı. Məsələn, deyili ki, ayənin uyğun hissəsi Qədi və ya Əəfə günü nazil olmuşdu. əvayətlədən göündüyü kimi, ayənin ikinci hissəsi müstəqil i mövzudu və hansısa səələdən iinci və üçüncü hissənin aasında yeləşmişdi. /Ona göə də şiə və sünni mənələində ayənin ikinci hissəsinin Qədi günü nazil olduğu və həzət Əlinin (ə) vilayəti məsələsini əyan etdiyi şühə doğumamalıdı. Ayənin iinci və üçüncü hissəsində fəqli mövzulada danışılması onun ikinci hissəsindəki həqiqəti aadan qaldıa ilməz. /Ayənin məzmununu diqqətlə nəzədən keçidikdə onun vilayət haqqında olmasına şühə qalmı. Ayənin ikinci hissəsindəki cümlələ aasındakı ağlılıq yalnız onun imamət məsələsini əyan etməsi ilə izah oluna ilə. /Ayənin ikinci hissəsində iki məsələdən danışılı Müəyyən i gündə kafilə müsəlmanlaa qələə çalacaqlaından ümidləini üzdülə, həm də Allah dini kamilləşdidi. u iki hadisənin eyni vaxtda aş vediyi günü müəyyənləşdimək lazım gəli. İndi isə həmin gün aədə deyilənləi nəzədən keçiək /1. esət günü Hadisənin esət günü aş vemədiyi açıq-aşka göünü. Çünki həmin gün nə kafilə məyus olmuşdu, nə də din əyan edilmişdi. /2. Məkkənin fəthi günü u ehtimal da əsassızdı. Çünki Məkkənin fəthi hicətin 8-ci ili aş tutdu. Həmin vaxt müsəlmanlala kafilə aasında i çox müqavilələ qüvvədə idi. Müşikləə cahiliyyət dövündəki kimi həcc ziyaəti etmək icazəsi veilmişdi. Həmin gün kafiləin məyus olması ehtimal edilmi. Eyni vaxtda din də kamilləşə ilməzdi. Çünki dinin i çox hökmləi Məkkənin fəthindən sona əyan olundu. /3. əaət (kafilələ aışmazlığı elan) günü Həmin gün həzət Əli (ə) “əaət” suəsini müşikləə oxudu. Əgə həmin gün müşiklə qələədən ümidləini üzmüşdüləsə də, dinin hökmləi əyan olunu qutamamışdı. Olsun ki, hədd və qisas kimi hökmlə sonala nazil olmuşdu. Hə iki şətin ödəndiyi günü göstəməliyik. /4. Əəfə günü i çox sünni alimləi elə i ehtimal üzəində dayanmışla. Amma ayədə qeyd olunan iki hadisənin Əəfə günü aş veməsi inandııcı deyil. Müəyyənləşdimək lazımdı ki, hansı kafilə qələədən əlləini üzdülə. Əgə qüeyş kafiləinin və ütün ütpəəstləin məyus olduğunu ehtimal etsək, ilməliyik ki, u zümə tamamilə aşqa i gün məyus olmuşdu. Qüeyş kafiləi Məkkənin fəthi günü, qalanla isə “əaət” suəsi oxunduğu gün ümidləini itimişdilə. Əgə ütün ye üzündəki kafiləin məyus olduğunu ehtimal vesək, u da həqiqətə uyğun olmaz. Çünki həzət Peyğəmə (s) dünyasını dəyişən günədək elə i ümumi məyusluq olmamışdı. /undan əlavə, dinin kamilləşməsi nə deməkdi? Məqsəd həcc təlimi və onunla ağlı vəzifələdimi? ilməliyik ki, i vaci əməlin öyədilməsi ilə din kamil olmu. əlkə, halal-haamın əyan olunması dinin kamilləşməsidi? u ehtimal da həqiqətdən uzaqdı. Sünni alimləinin ildidiyinə əsasən, is və sələm kimi i çox hökmlə Əəfə günündən sona əyan olunmuşdu. /una göə də etiaf etməliyik ki, ümidsizlik dedikdə dinin kamilləşməsi ilə müşayiət olunan ümidsizlik nəzədə tutulmalıdı. Kafiləin məyus olması və dinin kamilləşməsi kimi iki məsələ eyni zamanda aş veməlidi. Quanın i çox ayələində şəhadət veili ki, kafilə müsəlmanlaın dininə daim tamah gözü ilə axmışla. Onla həmişə müsəlmanlaın İslam ayinləindən uzaqlaşdımaq fiki ilə yaşamışla. Quanda oxuyuuq “Kita əhlindən i çoxu həqiqət onlaa əlli olduqdan sona elə, təiətləindəki həsəd ucatından iman gətimiş olduğunuz halda sizi yenidən küfə sövq etmək istəyilə.” /Amma müsəlmanla günəgün inkişaf edidi və müşiklə səngələini tədicən itiidilə. Kafiləin ümid daiəsi saatasaat daalıdı. Onlaın axı ümidi u idi ki, ilahi ayinləi gətimiş şəxsin övladı yoxdu və ondan sona müsəlmanlaa əhəlik edən tapılmayacaq. Onlaın ehtimalına göə, həzət Peyğəmə dünyasını dəyişdikdən sona çox keçməmiş İslam ayinləi sasılacaq və kafilə müsəlmanla üzəində qələə çalaaq əvvəlki imtiyazlaını gei alacaqla. /Quan aşağıdakı ayədə müşikləin dilindən u həqiqəti elə əyan edi “O i şaidi ki, iz onun ölümü intizaındayıq.” /əli, kafiləin son ümidi həzət Peyğəməin (s) vəfatı idi. Amma həzət Peyğəmə özündən sona müsəlmanlaa əhə təyin etdiyi gün müşikləin qəlini ümidsizlik üüdü və onlaın azusu gözündə qaldı. Həmin gün həm kafilə ümidsizliyə qapıldıla həm də İslam ayinləi möhkəm i din şəklinə düşdü. Peyğəmə (s) özünə canişin, müsəlmanlaa əhə təyin etməklə dini kamilləşdidi. u mənanı əsas götüdükdə ikinci hissədəki cümlələ i-ii ilə uyuşu. / /Аyәtullаh Mәkаim Şiаzi, Аyәtullаh Cәfә Sühаni /