u död sual ən əsas sulladandı. Onlaa cava vesək, sizin nəzədə tutduğunuz məsələ də aydınlaşacaqdı /Əvvəlcə, Allahın “təqdii” və onun insanın ixtiyaı ilə münasiəti aəsində söhət etmək istəyiik. Təqdiin iki mənası va və onu mütənasi olaaq iki kateqoiyaya ölmək ola /1-Elmi təqdi Ölçü və miqda deməkdi. Allahın elmi təqdiində məqsəd udu ki, Allah-taala hə şeyin hə zamanda və məkanda hansı suətdə geçəkləşəcəyini ili. aşqa sözlə, Allah-taala valıqlaın və fenomenləin yaanma şətləi, səələi və müqəddimələinin hazılanmasından və onlaın aş veməsindən agahdı. /Allahın u elmi təqdii insanın ixtiyaı ilə heç i ziddiyət təşkil etmi; çünki Allah-taala ili ki, məsələn, filankəs öz ixtiyaı və istəyi ilə hansı işləi və əməlləi yeinə yetiəcəkdi. Həqiqətdə Allahın əzəli elmi və uzaqgöənliyinin insanın ixtiyaı ilə heç i ziddiyyəti yoxdu. Çünki insanın ixtiyai olaaq yeinə yetidiyi işlə Allahın elminin i hissəsində qəa tutu və elə i elmin nəinki ixtiyala ziddiyyəti yoxdu, həm də onu təsdiqləyi. /2-Eyni təqdi Müəyyən ölçüdə icad etmək və yaxud hansısa i şey üçün ölçü qəa vemək mənasındadı. Allahın eyni təqdii məxluqatın idaə olunmasından iaətdi. elə ki, fenomenləin üzəində xüsusi təsi qoyulu və u, təii olaaq hə hansı i fenomenin uzaq və yaxın olmasını nəzəə almaqla i-iindən seçiləcəkdi. Necə ki, cins, növ, şəxs və şəxsin halətləi i-iindən fəqlənəcəkdi. Məsələn, insan cinsinin təqdii ye üzündə xüsusi i zamandan aşlayaaq müəyyən i vaxta qədə həyat süməsindən, hə i şəxsin təqdii isə məhdud zaman çəçivəsində ata və anadan dünyaya gəlməsindən iaətdi. Eləcə də, insanın uzisində, həyatının digə polemləində və ixtiyai işləində olan təqdi onlaın hə hansı ii üçün xüsusi şəaitin hazılanmasından iaətdi. Həqiqətdə Allahın təqdii undan iaətdi ki, Allah-taala hə hansı i məxluqu müəyyən hədlə, qeyd-şətlə, xüsusiyyətlə və istedadlala vücuda gətii. (“Fuqan” suəsi, ayə 2) /u təqdiin insanın ixtiyaı ilə heç i ziddiyyəti yoxdu; çünki izim ixtiyaımız, öz ixtiyaımızla yeinə yetidiyimiz əməllə və ixtiyai işləimizin müqəddimələi hə hansı i aşqa fenomen kimi, xüsusi yedən, müəyyən kaddan və özünəməxsus daiədən keçəkləşi. u da Allahın müəyyən etdiyi təqdidi. Məsələn, (ixtiyai i əməl sayılan) insanın danışması mütləq özünəməxsus i üzvlə həyata keçi və danışıq foması alı. una göə də, Allah-taala nəfəs oulaını, qıtlağı, səs telləini, dili, dişləi, dodaqlaı yaatmış və u hissələi (ixtiyai əməl sayılan) danışığın geçəkləşməsi üçün müəyyən etmişdi. /Allah-taala ixtiyai işləin müqəddimələini də xüsusi şəaitlə təyin etmişdi. Məsələn, Allah-taala insanın qidalanması üçün ədəndə əzi üzvlə yaatmış və onun səf olunma yeləini ayıd etmişdi. İnsanın qidalanmasında əzi üzvlə ol oynayı. Əgə u ədən üzvləi olmasaydı, ixtiyai i əməl sayılan qidalanma posesi geçəkləşməzdi. /Ümumiyyətlə, Allah-taalanın xaicdə təqdilə ağlı müəyyən etdiyi ütün işlə məcuidi. İnsanın ixtiya və iadə azadlığı onda heç i ol oynamı. ədən üzvləimiz izə məcui veilmişdi. izim ədənimizdə hansı üzvün olu-olmamsında heç i seçim ixtiyaımız yoxdu və u işə qüdətimiz çatmı. əli, ixtiyai əməlləin müqəddimələi məcui olaaq yaanmışdı (və əgə u müqəddimələ olmasaydı, ixtiyai əməllə həyata keçməzdi). /Allah-taala Öz müəyyən etdiyi təqdilə hə hansı i şəxsin yaşayışı üçün çəçivələ qəa vemişdi. (izə öz növəsində məcui olaaq əta olunan) İxtiyai fəaliyyət onun daxilində yeinə yetiili. iz u çəçivə daxilində ixtiya sahii olu, istədiyimizi göə iləik, lakin ona tae olmaq izim ixtiyamızdan xaicdi. /aşqa sözlə, ixtiya qanunu, ütün ixtiyai işləin müqəddimələi və ixtiyai işləin göülməsini həyata keçiən hissələ (məsələn, ədən üzvləi) – valıq aləminin tələinə göə – Allahın müəyyən etdiyi təqdi əsasında məcudula. Lakin öz ixtiyaımızdan və həmin müqəddimələdən necə istifadə etmək izim öz ixtiyaımızdadı. /“İlahi qəza” və onun ixtiyala münasiəti aəsində söhət etməzdən öncə, qeyd etmək lazımdı ki, “eyni təqdi” mənasını daşıyan ilahi təqdi həqiqətdə naqis səələə qayıtmaq deməkdi. Yəni fenomenin yaanması i sıa müqəddimələlə ağlı olu, o şeyin ölçüsü və həddinin təyin olunmasında təsilidi və ona həmin şeyin təqdii deyili. Lakin i şeyin tam səəi Allaha istinad edilsə elə, u teminə əsasən, “təqdi” adlanmı. u tezliklə haqqında danışacağımız “qəza”dan iaətdi. /u təhlilə əsasən, eyni təqdi heç vaxt dəyişə ilməz; çünki i şeyin müqəddimələi hazılandıqda, – əgə uzaq müqəddimələdən olsa, – yenə də i neçə aşqa vasitə geçəkləşməli, nəhayət həmin fenomenin özünə çatmalıdı. u zaman mümkündü ki, i maneə yaanı həmin şeyin geçəkləşməsinin qaşısını alsın. /u incəliyə diqqət yetidikdə, təqdiin dəyişməsi ilə əlaqəda nəql olunan i çox əvayətləin mənası aydınlaşı. i sıa əvayətlədən aşa düşülü ki, insan əzi əməllə yeinə yetiməklə öz təqdiini dəyişə ilə. Məsələn, sədəqə vemək əlanın aadan qaldıılmasına, qohumluq əlaqələini möhkəmlətmək ömün uzun olmasına səə olu. elə i vəziyyətdə, ilkin olan eyni təqdi i əlanın nazil olması, (məsələn) insanın müəyyən i yaş həddinə çatdıqda, xəstəlik və ya qəzaya uğamaq nəticəsində vəfat etməsidi. Lakin sədəqə vemək və qohumluq əlaqələini möhkəmlətmək həmin əlanın və yaxud vəfatın qaşısını alı, təqdiin, taleyin dəyişdiilməsinə səə olu. / /İLAHİ QƏZA VƏ İNSANIN İXTİYAI /“Qəza” sona çatmaq, işi qutamaq mənasını daşıyı və i işin son məhələsini “qəza” adlandımaq ola. “Qəza”nın da “təqdi” kimi iki kateqoiyası va “Elmi qəza” və “eyni qəza”. İşin sona çatmasını və sonuncu məhələsini ilməyə “elmi qəza”, işin sona çatı, həqiqətdə geçəkləşməsinə isə “eyni qəza” deyili. /Allahın elmi qəzası Allah-taala valıqlaın və fenomenləin laüd olaaq həyatda geçəkləşməsini ili. Onun elmi qəzası insanın ixtiyaı ilə heç i ziddiyyət təşkil etmi. Çünki Allah ili ki, i fenomen, yaxud i fel və iş insanın ixtiyaı ilə laüd olaaq həyata keçəcəkdi. aşqa sözlə, Allahın, insanlaın öz ixtiyalaı ilə yeinə yetidikləi işləi aəsindəki elmi qəzasının mənası udu ki, O, insanın filan işdə ixtiya sahii olması ilə yanaşı, laüd olaaq geçəkləşəcəyini ili. Yəni Allah ili ki, filankəs elə i işi iadə edəcək, öz ixtiyaı və istəyi ilə onu yeinə yetiəcəkdi. /Allahın eyni qəzası u, valıqlaın laüd olaaq geçəkləşməsinin Allaha mənsu edilməsi deməkdi. aşqa sözlə, Allahın eyni qəzası tələ edi ki, fenomenləin valığının yaandıqlaı ilk gündən, hətta uzaq müqəddimələin hazılandığı vaxtdan Onun hikmətli tədii altında olduğuna inanaaq, yaadılış şətləinin hazılanı, son məhələyə çatmasını Onun iadəsinə tae hesa edək. /aşqa sözlə /1-Hə hansı (səəə ehtiyacı olan) valığın özünün zəui valıq həddinə çatması onun tam illətinin (səəinin) geçəkləşməsi yolu ilədi. /2-Heç i məxluq öz valığında və valığının təsilənməsində müstəqil deyildi. /3-Təii ki, ütün fenomenləin valığının zəuiliyi tam müstəqilliyə malik olan və heç i şeyə möhtac olmayan Allaha aid edili. /Həqiqətdə Allahın qəzası tələ edi ki, hə hansı i fenomenin valığı Onun təkvini izninə və istəyinə mənsu edildiyi kimi, Onun izni olmadan heç i valıq, valıq aləminə qədəm qoya ilməz. Hə i şeyin yaadılışı Allahın eyni qəzasına əsaslanı və Onun icazəsi olmadan heç i valıq özünəməxsus suətinə düşə ilməz.( “Nisa” suəsi, ayə 78; “Şüəa” suəsi, ayə 79-81.)