İMANIN TƏ᾽İFİ /İnsanlaın mə᾽nəvi və yüksək inamlaı, onlaın u aləmdə olan ə᾽zi həqiqətləə qaşı iman və e᾽tiqadından doğan i şeydi. İnsanın iman gətidiyi u inancla həm fədin və həm də təiətin fövqündə dayanan həqiqətlədi. u cü iman və e᾽tiqadla öz növəsində, Allahın peyğəmələ vasitəsilə insanlaa təqdim etdiyi dünyagöüşündən doğan məsələlədi. una göə də, insanın yüksək mə᾽nəvi inamı özü üçün fiki və e᾽tiqadi ünövə quduqdan sona «iman» adını kəs edi. /Hikmət alimləi islamda olan imanın dəakə və düşüncə ilə ağlı olduğunu söyləyidilə, amma iman haqqında olan u izahlaa diqqət yetidikdə, onlaı islami əsaslala heç cü tətiq etmək olmu. Çünki islamda olan iman dəakə və düşüncədən daha geniş i həqiqətdi. Məsələn, sosioloq cəmiyyəti, zooloq heyvanlaı, psixoloq isə insan psixloligiyasını aaşdıı və öyəni. unlaı tanıyı ilmək, onlaın həqiqətləini dək etmək deməkdi. /Göəsən Qu᾽anda uyuulan iman da elədi, yoxsa yox? Ələttə yox! Çünki, Allah və peyğəməə olan iman təkcə onlaı dək etməkdən iaət deyildi və uada əlavə olaaq inam və təslim olmaq da tələ olunu. İman adlı i məfhuma inam, təslim və məhəət ünsüləi də daxildi. İnsan həmişə dək etdiyi şeyləə meyl və əğət göstəmi. Astonom ulduzlaa meyl və əğət əsləmi, sadəcə olaaq onlaı öyəni və dək edi. aşqa sahədə çalışan alimlə də öyəndiyi şeyləə əğət əsləmi və sadəcə olaaq onlaı dək edilə. /Hətta ə᾽zən insanın öyəndiyi və dək etdiyi şeyləə nifət etməsi də mümkündü. Siyasətçilə düşmənləini özləindən daha yaxşı tanıyıla, amma u o demək deyildi ki, onlaa əğət əsləyilə. /Müsəlman alimləin imanın təkcə düşüncə və dək ilə ağlı olmadığını söyləmələinin səəi, Qu᾽anda Allahı və Onun peyğəməini, eləcə də mə᾽adı hamıdan yaxşı dək edən, amma u həqiqətləə kafi olan valığın adının çəkilməsidi. Yəqin ki, u valığın Şeytan olması hamıya mə᾽lumdu. Şeytan Allahı izdən daha yaxşı tanıyı və uzun illə Ona iadət etmişdi. O, mələkləi, peyğəmələi və mə᾽adı çox gözəl dək edi, amma una axmayaaq Qu᾽an onun kafi olduğunu söyləyi uyuu «...Kanə minəl kafiin». (Sad suəsi-74). Yəni [Şeytan] kafilədən oldu. /Əgə filosoflaın iddiasına uyğun olaaq, iman ancaq düşüncə və dək ilə əldə olunsaydı, Şeytan hamıdan əvvəl mö᾽min oladı. Amma gödüyünüz kimi elə deyil, çünki o, Allahı tanıya-tanıya inadla Onunla müxalifətçilik edi, düşünü dək etdiyi həqiqət qaşısında təslim olmayı və Ona əğət əsləmi. /Deməli, qeyd etdiyimiz kimi, iman təkcə düşüncə ilə ağlı deyildi. İslam filosoflaının çoxu Qu᾽anda «Ət-Tin» suəsindəki «...İlləlləzinə amənu» (iman gətiənlədən aşqa) ifadəsini nəzəi hikmət, «Və əmilussalihat»ı (saleh əməllə edənləin) isə əməli hikmət adlandııla. /Haluki, «...İlləlləzinə amənu» ifadəsi nəzəi hikmətdən daha yüksək i mə᾽nanı çatdıı və nəzəi hikmət u yüksək mə᾽nalı məfhumun yalnız i hissəsidi. /Deməli, ütün u söylədiyimiz elm, mə᾽ifət, idak və sai məfhumladan yüksək olan daha i məfhum da vadı ki, o da təslim, meyl və əğətdi. /İman, meyl və əğətlə yanaşı olan, eyni zamanda agahlıq üzəində quulmuş i məsələdi. İman agahlıqla yanaşı olduqda təslim deməkdi, yə᾽ni Allahı tanıyı Ona əğətlə təslim olmaq. /İman məfhumunun daxilində, agahlıqla təslim və əğət əsləməkdən əlavə, küf ünsüü də vadı. İman gətiilən hə hansı i şeyin qaşısında təslim olmaq zəuidi. İnsanın imanı o vaxt kamala çatmış olu ki, iman və təslim olduğu şeyin ziddinə hə nə vasa, onlaa qaşı kafi olsun. Ümumiyyətlə insan əgə ə᾽zi şeyləə qaşı kafi olmasa, mö᾽min ola ilməz. Üsyan olmasa, təslim məfhumu öz mə᾽nasını əldən vemiş olu. Sizin Allaha imanınız o vaxt həqiqi olu ki, Allahın ziddinə olan hə i şeyə qaşı kafi olasınız. Allaha təslim olu Ona aş əymək, amma Onun ziddinə olan şeyləə təslim olmamaq «iman» sayılı. /Həzət Peyğəməin (s) əələə iinci şüaı u idi «La ilahə illəllah» (Aləmləin əindən aşqa i Allah yoxdu). uada i təsdiq və i də inka vadı. /İnka, Allahdan qeyi-i ilahi valığın ədd edilməsi, isat isə Onun öz vücudunun təsdiq edilməsidi. Allahdan aşqa hə i şeyin qaşısında üsyan və tüğyan, Allahın qaşısında isə təslim və iman olmalıdı. /Ayətəl-kusidə uyuulu /«Hə kəs Şeytanı [və ya ütləi] inka edi Allaha iman gətiəsə, o atıq [qıılmaq ilməyən] ən möhkəm i ipdən [dəstəkdən] yapışmış olu.» /Qu᾽an uada da iinci küfün, sona isə imanın adını çəki. /Səid ini Ənsai Peyğəməin (s) səhaələindən ii olmuşdu. Peyğəmə (s) onun aəsində söyləmişdi /Səid qeyətli i şəxsdi, mən ondan qeyətliyəm və Allah da məndən qeyətlidi. /«Allah məndən də qeyətlidi» sözünün mə᾽nası o deməkdi ki, O, heç vaxt özünə şəik qəul etməyi. Allah-taala insanladan yalnız Onun qaşısında təslim olu, aşqa heç i şeyə aş əyməməyi tələ edi. Ona şəik qoşulmamalıdı. Həm Allaha, həm də onun ziddinə təslim olmaq qeyi-mümkündü. /İmanda agahlıq, əğət və meyl, təslim olmaq, tağuta (Allahın ziddinə) küf əsləmək ünsüləinin hamısı i yedə cəm olmuşdu. «İman elm və agahlıqdan daha genişdi» ifadəsinin mə᾽nası da məhz udu. /