Fitət xüsusi i xilqət olaaq insanın əsl səmayəsi sayılı, Allah təəfindən u misilsiz və öyük nemət insana veiləək onu həmişə qoumaq və hifz etmək tapşıılmışdı. Fitət həmişə qələ yatan, hamının könlünü oxşayan tələlələ ütün insanlıq aləmin və ütün mövcudatı əhatə etmişdi, elə i dillə danışı ki, şəqdə olan qədəkini, öyük köpəni, min il undan öncə yaşayan indiki insanı, u da öz növəsində onu çox gözəl dək edi. Fitət elə misilsiz i nemət və həqiqətdi ki, əgə u həqiqəti əşə anlayasa ütün taixi, siyasi, ictimai, mədəni, əxlaqi, fədi və ictimai polemləə i anda son qoymaq mümkündü. Fitət səəiylə ütün insanla i-iləinin mədəniyyət və dilləinə agahlığı olmadan i-ləini hətta tanımadan elə u günki 6 milyadlıq əhalini deyil, unun yüz misli qədə atasa elə, o sayda insanlaı ümumi əyə və sülhə dəvət etmək mümkün ola. Fitət elə i təsəvvü edilməz həqiqətdi ki, onun səəiylə insanla nəinki i-iləini tam dək edə, hətta ütün canlı aləmini və cəmad aləmini dək etmək, onlala ümumi i dil tapmaq mümkündü. əşəiyyət taixinin, insanlıq həqiqətinin u misilsiz neməti sayəsində hə i yaanmışa hə i yaadılışın dili təmin edilmişdi. Həçənd zahidə quş və heyvanlaın dilini ilmək taixin və Quanın əsasında yalnız Süleyman peyğəməə əta olunsa da, u həqiqət ütün insanlaın daxilində qoyulmuş, Süleyman in Davud isə fitətə itaətin zahii təcəssümü kimi dək olunmalıdı. Müasi dövümüzdə də insanla müəyyən zəhmət və məhələlə keçdikdən sona, nəinki heyvanlala ünsiyyət tapa ili, hətta itkilə və əşyalaın da həqiqi tələini dək edi onlala ünsiyyət tapı, onlaın atinini elə əzi hallada kəşf etmişlə ki, u da onlaın fitəti və həqiqəti deməkdi. Aləmdəki fiti tələə itaət əsasında ütün meyvələ a vei, itkilə oy ataaq öz kamallaına çatıla. Sadəcə əşə xoşəxtliyin i addımında qala-qala ütün əlala üçün taix oyu üzünə qapı açmış, undan daha ağıı odu ki, əlalaa tuş gələndən sona da lazımınca dək etməmişdi. /Quan onla üçün elə uyuu İnsanlaın əksəiyyəti dək eləmi. /Fitət təvəlli və təəi kimi ütün məxluqatın həqiqətinə həkk edilmişdi, həçənd itki və daşlaın elmi olmasa da, dəqiq və dəin təfəkkü nəticəsində elə qənaətə gəlmək olu ki, i növ ümumi şüu və dək etmə ütün valıq aləminə hakim kəsilmişdi. ütün valıq aləmi Quana əsasən Allaha iadət, itaət və səcdə edi, əğətlə Xaliqə təəf gedi və müsəlmandıla. /Quani-Kəim u həqiqəti elə açıqlayı /Elə i şey yoxdu ki, onu təsih edi ona həmd etməsin. Deməli, valıq aləmi az da olsa, alim yaamışdı, çünki, cahil u sayaq işləi göə ilməz. /Heyvanlada olan caziə və dafiə qəzə və şəhvət suətində özünü üuzə vei, insanda u hal nifət və məhəətlə müşayiət edili, u halla istəmək, istəməmək, heyvan və insan fitətində qoyulan elə həmin təvəlli və təəidi. /Fitətin özü və tələini süuta ehtiyacı olmasa da, onun valıq və tələləinin isatı vadı. Həmçinin fitət ümumi və əədi i şeydi. Onun yolunu tanımağın da müxtəlif yollaı va, onladan əzisi taixi, nəqli, fəlsəfi və üfani yolladı. /Əllamə Təatəai \"Təfsi-əl-mizan\"da u aədə deyi /Müxtəlif canlılaın həəkətdə olduqlaını və kamala saı addım atmalaını göüük, hətta itkilə də kamala təəf aləmin hə i yeində həəkətdədilə. ütün calıla i kamal dəəcəsini ötü keçdikdən sona o iinə can atı və nəhayət, həənin öz-özündə son kamal məqamı olan i yeə çatı. Məxluqat elə yaadılmışdı ki, hə i növdən olan məxluq özünün son kamal həddinə çatanadək dayanmı və heç i şey u zati həəkətin qaşısını ala ilmi. Qeyi-adi, təəccülü olsa da elə, daşın içəisindən suyun və otun və sai itkiləin elə çıxı inkişaf etməsini göüük. /İnsan da u ümumi qanunla həəkət edi. Yəni insan i cü yaanmışdı ki, özünün kamal həddinə çatmağa həəkət edi və u iş üçün ona lazım olan hə i vasitə ilə Xaliq təəfindən təmin edilmişdi. /Ağlın hökmünə əsasən insanın həqiqi səadətini fiti, yəni dini hökmlə təmin edə ilə, çünki fiti və dini qaydala elə insanın daxili aləminin tələi əsasında tənzimlənmişdi. Din və fitət də elə insanın xoşəxtliyini təmin edən qaydaladan iaətdi və undan aşqa i şey deyildi. Sadəcə dini hökmlə insan səadətini təmin edə ilən misilsiz qaydala olduğu və yeganə yol olduğu üçün u və digə əməllə, iadət, itaət, namaz və s. işlə əşəə vaci edilmişdi ki, öz səadətinə və kamalına çata ilsin. /Fitət həm Allahı tanıtdıı, həm ona saı sövq etmişdi. Əgə zəifləyəsə, mümkündü, səhada ilğımı su təsəvvü edi uzun i məsafə qət etdikdən sona su əvəzinə oşluqla qaşılaşsın və eləcə də i şeyi tanı yolu təsəvvü edi adınca gedənlə və sonadan oşluğa yetişənlə də taixdə az olmamışdı. /u məsələni aydınlaşdımaq üçün demək vacidi ki, tələ iki cüdü ii təlqin, təqlid, adət-ənənələ adınca getmək, o ii isə fitətin tələinin adınca getmək. Əgə tələ fiti olasa, tələ edilən açıq-aşka göz qaşısındadı, axtaı, tapı və tanıdığını yoxlayı.(ki, həqiqi məuda yetişmişdi, ya yox) /İnsan Quan axımından fitət və təiətə sahi olan i valıqdı, fitətə qulaq asan zaman Quanda u mövcud olan valıq təifləni, təiətə meyl edi ona am olduqda məzəmmət edili. Fitətə qulaq ası onun tələinə uyğun əməl edəni Quan ye üzündə yaşayan İlahi xəlifə ili, elə i insanın geniş elmi əhatəsi, kəaməti və təqvası vadı. Təiətə itaət edən insan Quanda zəif, qoxaq, tələsən, hövsələsiz, zalım adlanı. Fitəh həmin ilahi uhun dayağıdı, əgə insan təiətə meyl edəsə öz əsas valığı olan uhundan xəəsiz olacaq, elə olan təqdidə nəinki Allaha saı gedə ilməz, hətta u yolda vəhşilikdən aşağı i məqama enə. /Fitətin tələinə əməl edəsə, Allaha iki kaman məsafəsi, ondan da yaxın i məqama çata. /İnsanın digə məxluqladan üstünlüyünün səəi onda olan uhdu və u uhu qoumaq, insanlıq məqamında qalmaq üçün insana fitət veilmiş, nəfsani, maddi tələləin qaşısında u fitətdən istifadə etmək tövsiyə edilmişdi. /Fitət sözü lüğətdə i şeyi açmaq, yamaq mənasında işlənili, i növ insanı təiət pədələinin zülməti əhatə etdikdə onu yamaq hədəfilə ona fitət veilmişdi. Həmin fitətin elə i xüsusiyyəti vadı, daxildən gələn və insana doğu və düzgünlüyü ilqa edəndi, 2-cisi kəs edilməz, yəni heç i məktə və tədis ocağında dəs almadan hə i insan fitət nemətinə sahidi, 3-sü isə o fitət qüvvəsi hamıda əaədi, dəyişilməz, əzi hallada güclənə və zəifləşə. /Fitət özü 2 növdü əzi şaxələi elmə aiddi, dəlili süutu mövcuddu, ikinci hissəsi süut və dəlil qəul etmi. Məsələn valideyn öz uşağına \"odla oynama yanasan\" deyisə, u valideynin odun yanmasına olan elmindən xəə vei. Uşaq da öyüyəndə və oda toxunanda odun yandıması ondan ötü süuta yeti, amma odun niyə yandııcı kimi xəlq olunmasının süutu yoxdu. u aədə yalnız unu demək mümkündü ki, Xaliq təəfindən elə istənilmişdi. /Quanda qeyd edilən fitət elə i nemətdi ki, hətta asi adamla çətinliyə düşəkən o fitət insana doğu yol göstəəək hə i şeyin çaəsini yalnız Allahın əlində olduğunu vuğulayaaq elə deyi Əgə onla dəyada tufana düşələsə, Allahı dini ona xalis edəək çağıa, əgə izə u əladan nicat vesən, sənə şük edənlədən olaıq deyələ. Onlaa u əladan nicat vedikdə isə ye üzündə i az öncə özləini qutamaq üçün yalvamayan kimsələ kimi apaala. (Quani-Kəim) / /Əlləində fitət adələini tutu uhlaını pak edənləə, əzil dünyanın aldadıcı ə-əzəyini sındıı, onun yalan sifətləini və mudalığını üzə çıxaanlaa fitət adəsindən içdikləi şəala nuş olsun.