ÜTÜN ELMLƏ QUANDA MÖVCUDDUMU? /u mәsәlә ilә ağlı üç әsas axış mövcuddu. Aşağıda u üç vesiyanı vә onlaın dәlillәini ixtisala nәzәdәn keçiәk. /iinci vesiya ütün elmlә Quanda mövcuddu. /u vesiyaya ilk dәfә olaaq Әu Hamid Qәzalinin (vәfat- 505 һ.q.) “Eһya әl-ülum” vә “Cәvaһi әl-Quan” әsәlәindә ast gәliik. O, ütün elmlәin Quandan çıxaılmasının mümkün olduğunu göstәməyə çalışmışdı . /undan sona Seyid Әu әl-Fәzl əl-Musi (570-655 һ.q.) qәlәmә aldığı tәfsi әsәindә eyni nəzəiyyəni ifat şәkildә qәul edәәk yazı “әşәiyyətә mәlum olan vә olmayan ütün elmlә Quanda mövcuddu” . /İkinci vesiya Quan yalnız һidayət vә din kitaıdı. O, tәcüi elmlәlә ağlı mәsәlәlәə aydınlıq gətimək üçün göndәilmәmişdi. Misal üçün, Qәzali vә əl-Musinin iәli südüyü fikә ilk etiaz edәn Әu İsһaq Şatii yazı /“Quan axiәt vә onun һaqqındakı әlavә mәsәlәlәә aydınlıq gәtimәk üçün göndәilmişdi” . /“Mәcmә əl-әyan” vә “Kәşşaf” tәfsilәinin müәlliflәi yazıla “Quanda һә şeyin açıqlanmasından mәqsәd din vә һidayətlә ağlı һә i şeyin açıqlanmasıdı” . /Üçüncü vesiya Ayııcı axış. u axışa göә, i tәәfdәn ütün elmlә Quanda yoxdu. Quanın aşlıca mәqsәdi әşәiyyəti Allaһa doğu һidayət etmәkdi. Digә tәәfdәn isә Quan insanlaı tәfәkküә, elmә dәvәt edi vә i çox doğu elmi misalla göstәi. Hansı ki, u elmi misalla Quanın elmi ecazkalığını әks etdii. / /YEKUN /Yuxaıda qeyd edilәn һә üç vesiyanı aaşdıdıqda elә i nәticә әldә ediik ki, Quanın ilkin, itidai mәnası ütün әşә elmlәini (ütün fomullala, xıdalıqlala) әks etdimi. әli, Quanda söz gәlişi i çox elmi mәsәlәlәә toxunulmuşdu. Lakin ütün elmlә aktual (il-fel) olaaq öz әksini tapmamışdı. u mövzu ilә ağlı ayəlә isә (Nәһl, 89; Әnam, 38, 59) əşəiyyətin din vә һidayətlә әlaqәli ütün eһtiyaclaının geniş vә ya ötәi şәkildә Quanda mövcud olduğunu önә çәki. /Sual Allaһ-taala elmi mәsәlәlәi Quanda һansı mәqsәdlә әyan etmişdi? /1. Quanın ilkin zaһii mәnalaı әzәn ilaһi nişanәlәin tanınması vә valığın aşlanğıcı ilә ağlıdı. / / /إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَار لآيَاتٍ لِّأُوْلِي الألْبَابِ /“Həqiqətən, göyləin və Yein yaadılmasında, gecə ilə gündüzün i-iini əvəz etməsində ağıl sahiləi üçün (Allahın valığını, qüdətini və əzəmətini süut edən açıq) dəlillə vadı” . /2. әzәn Quanın elmi ayəlәi һәmin elmi mәsәlәnin әzәmәtinin göstәicisidi. Yəni o aədə u vә ya digә elmi mәsәlәnin әһәmiyyәtini göstәmәk mәqsәdi ilә söһәt açı. Misal üçün, Quanda Günəşә, Aya and içilmәsi u qәildәndi. /3. әzәn Quanın elmi ayəlәi mәadı isat etmәk üçün qeyd olunu. Misal üçün, uyuu /خُلِقَ مِن مَّاء دَافِق ٍيَخْرُجُ مِن بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِق /“Elə isə insan nədən yaadıldığına i axsın! O, axı tökülən i sudan (nütfədən) yaadılmışdı. (Hansı ki,) el sümüyü ilə köks aasından çıxa! Həqiqətən, (Allah) insanı (öləndən sona) yenidən diiltməyə qadidi!” /4. elә dә demәk ola ki, Quanın i aşlıca, ümdә mәqsәdi va. u, insanı kamilliyin zivәsinә ucaltmaqdı. undan aşqa digә mәqsәdlәi isә һәmin ümdә mәqsәdә xidmәt edi. u mәqsәdlәә misal olaaq mәadın, nüuvvәtin, Quanın özünün ecazkalığının isat edilmәsini vә s. göstәmәk ola. ütün unla һamısı vəhyin əşəiyyət tәәfindәn qәul olunması üçün i müqәddimәdi. Demәli, elmi mәsәlәlә Quanın mәqsәdlәi sıasındadı. Çünki Quanın ecazkalığını isat edi. Lakin u, Quanın aşlıca mәqsәdi deyil. Quan ayəlәinә daһa dәqiq yanaşsaq göәik ki, ütün şeylәin Quanda mövcud olduğunu әyan edәn ayəlә һamısı һidayət vә din һaqqındadı. Demәk, uada ümdә mәqsәd insanlaın һidayəti vә din maaifinin әyan edilmәsidi. Dinlә ağlı mәsәlәlәdәn ii dә Quanın ecazkalığının süuta yetiilmәsi, һәmin ecazkalığın i yönü isә elmi ecazkalıqdı. Elә una göә dә Quanın elmi mәsәlәlәi açıqlaması özü onun mәqsәdlәindәn iidi. Lakin öncә dә qeyd etdiyimiz kimi aşlıca һәdәf deyil. / /www.cefeile.com /