u iad məhəətin, xüsusilə Allahın məhəətinin mənasına lazımınca diqqət yetiilmədiyi üçün iəli gəlmişdi. Ümid ediik ki, u məsələ aşağıdakı incəlikləə diqqət yetiməklə aydınlaşsın / / /Qəzzali “İhyau ülumid-din” adlı dəyəli əsəində məhəət və kin-küduətə elə təif vemişdi “Məhəət insan təiətinin ləzzəti dək olunan şeyləə meyl göstəməsindən, kin-küduət isə çətinliyi, ağı-acısı dək olunan şeyləə nifət etməsindən iaətdi.” /Sədül-Mütəəllihin də, məhəətə elə təif vemişdi “Məhəət insanın öz təiətinə uyğun şeyi sevməsi, yaxud ona göə sevməsidi. O əqli, hissi və həqiqi, xəyali i şey ola ilə.” /una əsasən, məhəət həilə məhu aasında mülayimlik meyaı olan caziədən iaətdi. aşqa sözlə, məhəət, şüu sahii olan i valığın könlündə onun müqail təəfin mövcud olması ilə yaanan sakitlik, meyl və istəkləə uyğun i hala deyili. / / /əşə cəmiyyəti məhəətə ehtiyaclıdı. Məhəət insanın uhi və psixi duyğulaının və ehtiyaclaının əsasını təşkil edi. Əgə insanın u ehtiyacı təmin olunmazsa, həyəcan və iztiaa düşə. Məhəətin az olması, yaxud olmaması insanın uhunda mənfi təsi qoyu, acınacaqlı nəticələ yaadı və onlaın i-iilə əlaqələini qıı. /Məhəət qaanlığa qali gələn işıqlı çıaq və dəin duyğudu. İnsanla taix oyu ona nail olmaq yollaını axtamışla. Məhəət yüksəklikləə ucalmaq, istənilən kamillikləə çatmaq yoludu. una göə də, sevmək, məhəət əsləmək əşə cəmiyyəti üçün ən dəin ehtiyac olmuşdu. İnsan hələ də ona möhtacdı. / / /Məhəət üçün müəyyən səələ göstəili. Ən əhəmiyyətli amil insanın özü-özünü (nəfsini) sevməsidi. Hə i əql sahiinin məhəət əslədiyi ilk şey onun öz nəfsidi. Məhəətin təifində qeyd etdiyimiz kimi, insanın hansısa i şeyə məhəəti onun təii meylinə uyğun səələdən iəli gəli. Məlum olduğu kimi, hə i valıq hə şeydən atıq öz nəfsinə daha uyğundu. Necə ki hə i valıq özünü hamıdan yaxşı tanıyı. una əsasən, demək ola ki, hə i valıq hə şeydən çox özünü istəyi. Nəfsi və özünü sevmək əql və şüu sahii olan hə i valığın təiətində yaşamaq istəyinin mövcud olmasıdı; necə ki valıq kamalı da onun diqqət məkəzindədi. Çünki nöqsan kamalın ziddidi və kamala sahi olmamaq i növ məhv olmaqdı. Əql sahii olan valıqla yoxluğa və məhv olmağa nifət etdikləi üçün (i növ məhv olmaq sayılan) naqisliyi xoşlamıla. Demək, nəfsi sevmək (insanın özünü sevməsi) valıq kamalına və yaşamağa meyl deməkdi. / / /İnsan fitətinin məhəətlə qaışması Allah-taalanın zatında məhəətin olmasına süutdu. Çünki Allahda olmayan həqiqətin insanın vücudunda təzahüü qeyi-mümkündü. Göəsən, i şəxs i şeyə sahi olmadığı halda onu aşqasına əta edə iləmi?! /Əül-Həsən Deyləmi deyi “Mənim yanımda i filosofdan eşqin yaanması haqda souşulduqda, dedi “Eşqini ildiən iinci valıq Allah-taaladı.” /Digə təəfdən, öncə qeyd etdiyimiz kimi, məhəətin ən mühüm səələindən ii əql sahii olan hə i valığın özünü sevməsidi. Allah-taalanın əql və şüu sahii olan i valıq kimi Özünü sevməsi mümkündü. Lakin Quani-kəimdə Onun öz əndələinə məhəəti ilə əlaqəda nazil olan ayələ də mövcuddu. /Göəsən, Allahın u məhəəti Özünü sevməsindən fəqlidimi? Ümumiyyətlə, Allahın məhəəti insanlaın məhəəti kimidimi? /1-Allahın əndələinə qaşı məhəəti i axışdan Özünü sevməsidi. Çünki məxluq (yaadılmış) Allahın zatından qaynaqlanan fellədəndi, həqiqətdə Onun ad və sifətləinin əlamətidi. Allah-taala Öz zatını sevdiyi üçün, Onun zatının nişanəsi və əlaməti olan hə i şeyə məhəət əsləyi. /Qazi Həmədani u haqda demişdi “Ey eşidənlə, can həzət Müstəfaya fəda olsun! Məxluqla elə güman edilə ki, Allahın onlaa göstədiyi məhəət və əta etdiyi nemətlə onlaa xatidi. Xey, u, onlaa xati deyil. O, unlaı Özünə xati əta edi; çünki aşiqin məşuqa məhəmət göstəi əta etməsi ona xati yox, öz eşqinə göədi. u sözləi unutma! Sən elə güman edisən ki, Allahın həzət Müstəfaya məhəəti ona xatidi? Xey, u Onun öz eşqinə sədaqətidi.” /2-Allahın öz əndələinə məhəəti maddi aləmdə mövcud olan “infiali” məhəət deyil. İni Sinanın dediyi kimi, Onun Özünü sevməsi xeyiin dəkidi. Allah-taala Öz cəmalını dək etdiyi üçün aşiqdi. O Öz zatını tanıdığı üçün məşuqdu. Allahın feli Onun zatından ayı olmadığından məhəətə səə olu. Onun yaatdıqlaı Öz felinin nəticəsi olduğu üçün onlaa məhəət göstəi. Lakin u məhəət maddi aləmdə mövcud olan nəfsin eaksiyası mənasında deyil. Əksinə xeyi və kamalı dək etmək mənası daşıyan zata sevgidi. Lakin (İmam Xomeyninin uyuduğu kimi,) u məhəətin aşka olması əndələə kəamət, əhmət və məhəmət göstəilməsidi. aşqa sözlə, i əndə Allah-taalanın sonsuz məhəmətinə çatdıqda, Onun məhəətinə nail olu. /u izahata diqqət yetidikdə, aydın olu ki, Allahın əndələə məhəəti Onun zatından qaynaqlanan kamal və xeyiin dək və əta olunmasıdı. u, insanlaın i-iinə qaşı məhəəti kimi deyil; çünki izim istəkləimizdə nəfsani eaksiyala mövcuddu. Allahın məhəəti izim i-iimizə əslədiyimiz məhəətdən fəqləndiyi üçün izim məhəətimizdə mövcud olan ehtiyac Allahın məhəətində əsla məna kəs etmi. iz tənhalıqdan azad olmaq, uhi sakitliyə, kamala çatmaq və i-iimizlə vəhdət yaatmaq üçün məhəətə möhtacıq. Elə i məhəət ki, insanın nəfsi onun müqailində fəəhlənəək eaksiya göstəi. Lakin Allahın öz əndələinə məhəətində unlaın heç ii təsəvvü olunmu; çünki O, tənhalıqdan azad olmağa və kamala yiyələnməyə möhtac deyil. O, zatən ehtiyacsıdı. Onun məxluqlaı sevməsi xeyi və kamal əxş etməsidi. u Onun zatında mövcuddu və ütün valıqlada aydın şəkildə göünü.