Hə il quulan Aşua məasimləi izə Səfəvilə dövündən qalma adətdimi? / /Keçən suallaın cavaında məlum oldu ki, Məhəmməd peyğəmə (s) və digə məsumla İmam Hüseynin (ə) şəhadətinə ağlamış və müsəlmanlaı u müsiətə ağlamağa tövsiyə etmişlə. Hətta əzi mənələə göə Aşua hadisəsindən sona Peyğəməin məscidində və evində, əzadalıq məasimi təşkil olunmuşdu(1). Əzadalıq məasimləinin İmam Səccadın (ə) yaşadığı dövdə keçiilməsində isə heç kimin şühəsi yoxdu. Kufə, əsə, Şam, Mədinə, Məkkə və sai şəhələdə, Aşua münasiətindən sona quulan geniş əzadalıq məasimləi də una süutdu(2). /Taixi mənələə əsasən əzi məasimləin ütün məsum İmamlaımız təəfindən hə il Aşua günü quulmasını söyləmək ola(3). /u əza məclisləi əzən gizli və əzən də, aşka şəkildə quuludu. /Dövlət səviyyəsində isə əsmi olaaq hici qəməi taixi ilə dödüncü əsin ikinci yaısından etiaən Ali-uyənin hakimiyyəti zamanı (352 h. q. ) geniş şəkildə hə il qeyd olunmağa aşladı. u aədə İn Əsi «Kamil»də, İn Kəsi «Əl-idayə vən-nihayə»də, Yafei «Miatül-cinan»da, və aşqalaı öz kitalaında məlumat vemişlə. /Məşhu taixçi İn Cuzi «Əl-müntəzəmu fi taixil-muluk vəl-üməm» adlı kitaında yazı «352 hici qəməi ilində Muizzud-dövlə Deyləmi müsəlmanlaa Aşua günü i yeə yığışaaq, igə əzadalıq etməyə icazə vedi. azala ağlandı, alış-veiş işləi tətil edildi, qəssala dükanlaına qıfıl vudu, ... Meydanlada, azalada qaa çadıla quuldu. Geniş əzadalıq məasiminə aşlandı.(4)» /Şafei yazı «u, taixdə Aşua əzadalığının aşka şəkildə və geniş fomada keçiildiyi ilk gün idi.(5)» /Ümumiyyətlə hici-qəməi taixilə dödüncü əsin ikinci yaısından eşinci əsin otalaına qədə olan dövdə, hə il Aşua günündə geniş və təntənəli suətdə əzadalıq məasimləi keçiildi. Novuz ayamı Məhəəm ayına təsadüf etdikdə isə, ayam məasimləi təxiə salınıdı(6). /Misi əhli Aşua günü İmam Hüseynin (ə) övladlaının qəini ziyaət edi, oada öyük əzadalıq məclisləi təşkil edidilə(7). elə məclislə Qahiə cümə məscidində də, quuludu(8). /Ali-uyə hakimiyyətindən sonakı illədə hökumətləin yüütdüyü fəqli siyasətləə uyğun olaaq, Aşua əzadalığı əzən geniş əzən də, müxtəsə fomada qeyd olunudu(9). /Səfəviləin hakimiyyəti zamanı da, elə əzadalıq məasimləi özünə məxsus əzəmətlə qeyd olunmuşdu. Lakin u izə Aşua yas məasimləinin o dövdən əməğan qalmasını söyləməyə əsas vemi. /u əzadalıq məasimləi hətta keçmişdə əhli-sünnə təəfindən də, qeyd olunudu. /Ədülcəlil azi h. q. taixi ilə 560-cı ildə «Kitau-nəqz» adlı kitaında məlumat vei «Hə kəsə məlumdu ki, Hənəfi və Şafei (sünni) fiqələinin əhələi, həmçinin onlaın davamçılaı olan alimlə, fəqihlə Aşua ildönümləini qeyd edəək, ahu-za etmiş, təziyə məasimləi qumuşla. Kəəla şəhidləinin müsiətini yad edi, minələə çıxmış, əvayətlə söyləmişlə....» /Sünni alimləi Xacə Əu Mənsu Maşad (536 h.q. vəfat) İsfahanda, Xacə Əli Qəzvini Hənəfi (551 h. q. vəfat) ağdadda; Əmi Əadi Qütuddin (562 h. q.vəfat) ağdadda; Əu Mənsu Ümdəddin Şafei, Nişapuda; Xacə Əşəi Hənəfi Nişapuda; Qazi Hənəfi və digələi də, hə il Aşua əzadalığı üçün məasim keçiən alimlədəndi(10). / u aədə əzi kitalada da geniş məlumat veilmişdi «Silsilətüz-zəhə», «əşəhat», «Məqamati-Cami», «Məqtəli-Xaəzmi», «Taixi-Təəi», «İthafüs-süəda fi mənaqii seyyidüş-şühəda», (Əfiduddin Hənəfi), «Cövül-əşqiya» (Qadiəxş Hənəfi), «Məqtəl» (Mahmud in Osman Hənəfi), «Məqtəl», (Əli Ənə Hənəfi), «övzətuş-şühəda», (Molla Hüseyn Kaşani). /Necə ki, İn Siin deyi «Yəhya in Zəkəiyyədən sona səma əhli Hüseyn in Əlidən (ə) aşqasına ağlamadı.(11)» / /------------------------- /(1)İn Cövzi, «Məqtəl», c. 1, səh. 164; Xaəzmi «Məqtəl», c. 1, səh. 88; Hafiz Təəi, «Zəxaiül-üqa», səh. 119. /(2) «Taixün-nihayə», səh. 132 və 190; İn Cövzi, «Təzkiətül-xəvas», səh. 240; /(3) «Kamilüz-ziyaat», səh. 174; «Taixün-nihayə ələl-Hüseyn», səh. 157, “ihaül-ənva», c. 44, səh. 257 və 284; Hü Amili, «Vəsailüş-şiə», c. 10, səh. 468; «Səhifeyi-nu», c. 10, səh. 217 /(4) «Əl-müntəzəm fi taixil-muluki vəl üməm», c. 7, səh. 15; «Təkmilətü-taixit-Təi», səh. 183. /(5) «Miatül-cinan», c. 3, səh. 247; «Sualla və cavala», səh. 31 /(6) «Ən-Nücumuz-zahiə fi muluki Misi və Qahiə», c. 4, səh. 15. /(7) Məqizi, «Əl-Xütüt», c. 2, səh. 289; «Ən-Nücumüz-zahiə», c. 4, səh. 126; Məqizi, «İttiazül-hünəfa», c. 2, səh. 67. /(8) Həmin mənələ. /(9) Müəlliflə qupu, «Sualla və cavala», səh. 174-175. /(10) əsul Cəfəi, «Aşua qiyamında diqqətli aaşdıma», səh. 314-340 /(11) «Taixi-İn Əsaki», c. 4, səh. 339.