span style="font-size12pt;"Dünyada mövcud olan valıqla iki qismə – canlıla və cansızlaa ölünü. Cansızla öz müqəddəatlaını təyin etməkdə heç i təsiə malik deyildilə. Su, od, daş, topaq və s. şeylə cansız valıqladı. Onla özləinin yaadılış və inkişaf məhələsində heç i ol oynamıla. unla xaici amilləin təsii nəticəsində vücuda gəli və həmin amillə nəticəsində də əzən inkişaf məhələsini keçilə. u səədən də onla özləinin təəqqi və inkişafı üçün heç i fəaliyyət göstəmilə. itki, heyvan və insan kimi canlıla isə həyatla müaizə etməyə və öz gələcək nəsilləini davam etdiməyə qadidilə. /itkilə tozlanma yolu ilə mayalanı, topaq və havadan eneji alaaq inkişafını davam etdii. /ütün unlala yanaşı heyvanın inkişaf posesinə köməklik edən amillədən ii də onun hissiyyat (gömə, eşitmə, iy ilmə, dadma və ləms etmə) oqanlaıdı. Heyvan hissiyyat oqanlaından istifadə edəək təhlükə yaadan qüvvələi özündən dəf edi və gələcək nəslin davamı üçün lazımi şəait yaadı. İnsanda ütün u təii qüvvələ və itki və heyvanda olmayan şüu, ondanda əlavə i sıa meyl və istəklə də mövcuddu. unladan da əlavə olaaq insanın həyat və müqəddəatını təyin edən ecazka əql və iadə qüvvəsi də vadı ki, i çox meyalala ona seçi ayıd etmək imkanını vei. Dedikləimizdən elə məlum olu ki, valıqlaın i qismi öz gələcək həyatlaını təmin etməyə qadi (canlıla), digə qismi isə elə i qüvvədən tamamilə məhumdula (cansızla). Və inkişaf posesi canlıla aasında müxtəlif məhələlədə həyata keçi. u poseslə itkilə aləmində şüusuz olaaq təii qanunla, heyvanat aləminə də şüulu olaaq, amma heç i azadlıq və istiqlaliyyətə malik olmadan, insanlada isə həm şüu, həm də azadlıq və istiqlaliyyət şəaitində həyata keçi. Yəni insan şüulu olaaq ətaf mühitə diqqət yetii və öz gələcək həyatını istədiyi şəkildə qua ili. İnsanın gələcək həyatını təmin etmək üçün ifa etdiyi ol heyvanat aləmi ilə müqayisədə daha geniş və daha vüsətlidi. /u vüsət daiəsi üç xüsusiyyətə malikdi /1. Onun agahlıq və dünyagöüşü daiəsinin vüsətliyi; İnsan öz elmi daiəsini genişləndidikdən sona yeni-yeni təii qanunla kəşf edi və u qanunlaı öz ictimai həyatı ilə uyğunlaşdımağa çalışı. /2. Daxili istək və meylin vüsət daiəsi; u mətləə kitaın «İnsan və heyvan» ölməsində və həmçinin u cildin «İnsanın müxtəlif xüsusiyyətləi» adlı hissəsində işaə edilmişdi. /3. İnsanın özünü təiyəetmə xüsusiyyəti. u xüsusiyyətə canlıla aasında yalnız insan malikdi. /Yəni əgə digə canlıla da inkişaf məhələsini keçiləsə və onlada azacıq da olsa, quuculuq qailiyyəti vadısa da, u dəyişikliklə onlada özünəməxsus təiyəvi amillə üzündən həyata keçi. /-elə ki, iz u posesin itkilə və heyvanla aləmində də həyata keçməsinin şahidi oluuq. Amma əvvəla u posesləin heç ii onlaın öz əli ilə həyata keçmi, ikincisi də u dəyişikliklə insanla müqayisədə həddindən atıq azdı. /İnsan xasiyyət və xislətləi qüvvədə olmayan, lakin istedad və qailiyyət axımından zəngin olan i valıqdı. Yəni heyvanladan fəqli olaaq dünyaya gəldiyi zaman heç i xasiyyət və xislətə malik olmayı. Heyvanla isə dünyaya gəldikləi ilk gündən özləinə xas olan xislət və xüsusiyyətləə yiyələni və onlala da ömüləini aşa vuula. İnsan isə yaşadıqca şəait və amillədən təsiləni və eləliklə də müxtəlif xasiyyət və xislətləə yiyələnməli olu. Demək, insan özündə fiti xüsusiyyətlələ yanaşı ayı i xüsusiyyət də yaadı. /İnsan elə i valıqdı ki, yaadıcılıq qanunu aqiət və müqəddəatının həll olunmasını onun öz ixtiyaına qoymuşdu. Necə istəyisə eləcə də yaşayı və gələcək üçün müəyyən tədilə planlaşdıı. Yəni insan psixologiyası özünün hələ ana ətnində fomalaşma posesi aşa çatmış ədən üzvləindən və həmçinin heyvani uh və ədən oqanlaından fəqli olaaq, doğulduqdan sona fomalaşmağa aşlayı, geniş miqyasda öyüyü və inkişaf edi. /Göündüyü kimi, heyvanla istə xaici göünüş, istəsə də daxili (psixoloúi) xislətlə axımından i-iləinə tamamilə oxşadıla. Əgə fəqləniləsə də u i o qədə də nəzəə çapmı. İnsanlaın psixoloúi və əxlaqi xüsusiyyətləi isə i-iləindən tamamilə fəqli və müxtəlifdi. u səədən də insan öz müqəddəatını həll edən və istəyinə nail olmağa çalışan yeganə valıqdı. /İslam mənələindən əldə etdiyimiz məlumatlaa əsasən, insan qiyamət günü məhşəə özünün zahii göünüşü ilə deyil, öz əli ilə fomalaşdıdığı atini və uhi xislətlələ daxil olacaqdı. Yəni insan hə hansı i heyvanın xüsusiyyətləini özündə cəm edə ilisə, məhşəə də ona oxşa suətdə daxil ola. Və insan suətində yalnız o kəslə daxil olala ki, insana xas əxlaq nomalaını özləində qouyu saxlaya ilmişlə. /İnsan malik olduğu elmin vasitəsi ilə təiətə hakim olu. O da istədiyi dəyişikliklə apaı və ondan öz mənafeyinə uyğun təzdə istifadə edi. ununla da o, öz gələcək həyatını, aşqa sözlə desək, aqiət və müqəddəatını həll etmiş olu. /ütün dini, əxlaqi, təiyəvi məktə və ideologiyala insanlaın haqqa hidayət olmalaı üçün onlaa həyat qanunlaını necə təti etməyi və gələcəkdə xoşəxt həyat qumağın əsas amilləini əyan etmişdi. Dəh suəsinin 3-cü ayəsində deyili /(«iz ona haqq yolu göstədik. İstə [nemətləimizə] minnətda olsun, istə nanko [u onun öz işidi]») (Dəh-3). /Qeyd olunanladan elə məlum olu ki, elm və iman insanın gələcək həyatının quulmasında müxtəlif təsiləə malikdi. /Elm insana gələcək həyatını istədiyi kimi qumaqda yaxından köməklik edi və ona elə i qüdət və acaıq ağışlayı. İman isə insanı gələcək həyatını necə qumağa, u işin əhəmiyyətini dək etməyə və u məsələləin onun özü və ictimaiyyəti üçün xeyili olmasını aşa düşməyə sövq edi. İman insana öz gələcək həyatını sıf maddi və fədi həyat təzi üzəində qumağı qadağan edi. O, insanı maddiyyatdan xaic edəək istək və iadəsini istiqamətləndii, onu mənəviyyatında atini meyl və iadəsinin i hissəsinə çevii. /İnsan elmdən i alət kimi istifadə edəək təiəti öz iadəsinə tae edi. Onun təiətdən sui və ya səməəli istifadə etməsi isə atıq malik olduğu elmdən asılı deyildi. u, yalnız kimləin hansı məqsədlə həmin elmə yiyələnmələindən asılıdı. İman isə insana hakim olan istək və iadəsini öz ixtiyaına keçiən və onu haqqa hidayət edən daxili i qüvvədi. Demək iman insanı, insan isə elmin vasitəsilə yaşadığı aləmi quu. Və u iki ünsü ilikdə olduqda həm insan, həm də onun dünyası inkişafa doğu yönəli və müəyyən məhələlə keçdikdən sona təkamülə nail olu./span