Quani-kəim «Əs» adlanan kiçik i suədə (\"And olsun əsə ki, insan ziyan içindədi. Yalnız iman gətii yaxşı əməllə edən, i-iinə haqqı tövsiyə edən və səi tövsiyə edən kimsələdən aşqa!”) təkidlə and içəək uyuu ki, död xislətə malik olmayan insan zi­yan və ədəxtlik içindədi. Onladan iincisi iman, ikin­­cisi yaxşı əməl, üçüncüsü insanlaın i-iini haqqa vada et­­məsi, dödüncüsü insanlaın i-iini səə, təmkinliliyə və möh­­kəmliyə təşviq etməsidi. unla əşəiyyətin xoşəxtlik sa­­ayının död sütun və əsasıdı. iinci əsas, yəni iman, insan hə­­yatının ən əsas və mühüm əsasıdı. İnsan insan olaaq iman­sız xoş və ahat həyata malik ola ilməz. İnsanın həəkət və fəa­­liyyətləi yeyi-içmək, yatmaq, qəzə, şəhvət və müvəqqəti ləz­­zətlə çəçivəsindən nə qədə çıxısa, dayaq nöqtəsinə möh­tac­­dı. Həmin dayaq nöqtəsi olmasa, insanın həəkət və fəa­liy­yə­­ti nə qaydasına düşə, nə də sevinc və əğətlə yoldaş ola. Am­­ma əgə iz hə hansı i heyvanı, məsələn, atı və ya qo­yu­nu, yaxud maalı nəzəə alsaq, onun «iman» adlandıdığımız şe­­yə ehtiyacının olmamasını göəik. Çünki həmin heyvanın iş­lə­­i, həəkət və fəaliyyəti məhduddu. Onun işi su içmək, ot­la­maq, atılı-düşmək və i də uzaq aşı alasını saxlamaqdı. u əməllədə onun ələdçisi, həəkət amili və dayaq nöqtəsi tə­­ii və itidai instinktdi. O, acanda və ya susayanda heç i şəkk-şühə və təəddüdə düşmədən ot və ya su dalınca gedi. / /Əgə insanın da iş və həəkətləinin çəçivəsi təii və fiti hə­ə­­kətlədə məhdudlaşsaydı, onun da işləinin dayaq nöqtəsi yal­nız itidai və təii instinkt oladı. Lakin nə etmək ola ki, in­sa­nın zəui iş və həəkətləinin əhatə daiəsi unladan çox-çox öyükdü. Çünki insanı heyvandan fəqləndiən ilk cəhət onun həyatının ictimai olmasıdı. İctimai həyat insanın aş­qa­la­ın­dan saysız-hesasız qədə yaalanmasına səə olmuşdu. u­na göə də sayəsində saysız-hesasız faydala əldə etdiyi cə­miy­yət qaşısında onun öhdəsinə i sıa vəzifələ və mə­su­liy­yət­lə düşü. oyuna düşən vəzifələin yeinə yetiilməsi ictimai i məsələ olduõu üçün daha uada instinkt və təiət hökm sü­mü və uada təii işləin yeinə yetiilməsindəki asanlıq və yün­güllük, ləzzət və şövq yoxdu. uada insan çiyinləində yal­nız vəzifə və məsuliyyətin ağılığını hiss edi və hətta hiss edi ki, i çox hallada həmin vəzifələin yeinə yetiilməsi onun şəxsi istək, meyil və təiətinə ziddi. Vəzifə və məsuliyyət on­dan düzlük, əmanətdalıq, fədakalıq, insaf, ədalət, təqva, if­fət, paklıq tələ edi, onun şəxsi təiəti isə unlaın əksinə ola­aq, hökm edi ki, ləzzət və şəxsi mənafe üçün yalan danışsın, xə­yanət və oğuluq etsin, fədakalıq, insaf və ədalətdən oyun qa­çısın, kama çatmaq üçün təqva, paklıq və iffət liasını u­laş­dı­sın. uada insan özünü öz təiət və mənafeyinə zidd i sı­a öyük qəalaın qaşısında göü. elə i şəaitdə insanın u­hunu u fəzilətləə azı edən dayaq nöqtəsi olmasa, onun u və­zifənin öhdəsindən gəlməsi qeyi-mümkündü. u dayaq nöq­təsi Quani-kəimin əşəiyyətin xoşəxtliyi üçün qeyd et­di­yi död sütundan ii – imandı. / /İkinci əsas və sütun yaxşı əməldi. Ola ilə ki, əziləinin ima­nı olsun, amma onla yaxşı əməl sahii olmasınla. İlk a­xış­da unun, yəni insanın imana malik olu imanın cil­və­lə­in­dən olan yaxşı əmələ sahi olmamasının təsəvvü edilməsi i az çətindi. Lakin təəccü etmək lazım deyil. Çünki əzən in­san­laın əsas pinsipləə, Allaha, peyõəmələə, səma ki­ta­la­ı­na və din övliyalaına etiqad və imanlaı olu, amma əzi sa­pı­n­tıla və səhvlə ucatından elə güman edilə ki, təkcə ima­na malik olmaq yetəlidi və əməlin elə də əhəmiyyəti yoxdu. Ya­xud ola ilə əziləinin əməlləi də olsun və həmin əməllə iman və etiqada əsaslansın, amma onla əməlin müəy­yən­ləş­di­ilməsində səhv etmiş olsunla. Yəni onla iman və əqid­ə­lə­i­nin hökmü ilə i sıa işlə gösünlə, amma həmin əməlləin heç i təsi və xeyii olmasın. Çoxlaı ilə astlaşııq ki, əqidə və iman­laı əsasında zəhmət çəkilə, səy göstəilə, lakin mənasız və oş yeə; onlaın həmin əməlləinin zəəcə müsət təsii ol­mu. / /əşəiyyətin xoşəxtliyinin üçüncü sütunu insanlaın i-i­i­ni imana, həqiqətə və yaxşı işləə təhik və təşviq etməsidi. Cə­miyyətdə insanla özləinin imanının olmasından və yaxşı iş­lə gömələindən əlavə, həm də söz və əməlləi ilə i-iini iman və yaxşı işləə təşviq etməlidilə. Cəmiyyət özünü elə fo­ma­laşdımalıdı ki, insanla Allah eləməmiş yaxşı və xeyi iş­lə­in təlqininin deyil, pis və pozõun təlqinləin təsii altında ol­sun­la. / /Dödüncü əsas, insanlaın i-iini səə, təmkinli və möh­kəm olmağa təşviq etməsi, həvəsləndiməsidi. Dövan həmişə in­sanlaın istəyinə uyğun olmu, hadisələ küləyi həmişə gə­mi­nin həəkət istiqamətində əsmi. una göə də xoşagəlməz ha­di­sələ qaşısında möhkəm dayanmaq, müqavimət göstəmək la­­zımdı. İnsanla, gəək, daim i-iinə səili və möhkəm ol­ma­ğı tövsiyə etsinlə. Quani-kəim uyuu \"Şühəsiz, əgə (in­­sanla haqq) yolda saitqədəm olsala, mütləq onlaı (Öz əh­mət dəyamızdan) ol su (maddi və mənəvi əəkətlə) ilə si­a edəik”. (Cin, 16) / /Mütəza Mütəhhəi