Tovhid və şik məsələləi ilə əlaqəda əhslədə ən mühüm şey onlaın me`yaını tə`yin etməkdi ki, u məsələ əsaslı şəkildə həll edilsin. Çünki unla tam şəkildə həll edilməyincə onlaın əsasında quulan sai fə`i (təfəüati) məsələlə də heç vaxt həll olunmayacaqdı. una göə də tovhid və şiki müxtəlif yönlədən, amma qısa şəkildə aaşdıııq / /1-Zatda tovhid/ /Zatda tovhid iki cü əyan edili /a) Allah (kəlam elminin tə`iincə Vaciulvücud) idi və Onun oxşaı yoxdu. u da məhz Qu`anda müxtəlif ifadələlə yad edilən tovhiddi /لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ /“Heç kəs Onun oxşaı və misli deyildi.”( “Şua” suəsi, ayə11) /aşqa ayədə uyuulu /وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا اَحَدٌ /“Heç i şey Ona əaə ola ilməz.” (“İxlas” suəsi, ayə4) /Ələttə, tovhidin u növü ə`zən avam camaat aasında aşqa cü təfsi edili ki, özünə ədəd axımından olan i mə`na alı, yə`ni “Allah idi, iki deyildi” deyili. u qəildən olan tovhid Allahın ilahiyyət məqamına layiq deyildi. /) Allahın zatı müəkkə deyil, əsitdi, çünki i valığın hə hansı zehni və ya xaici hissələdən təşkil olunması onun hissələinə olan ehtiyacı sayılı və ehtiyac da imkanın (mümkünül-vücud olmağın) nişanəsidi, imkan daim illətə (səəə) olan ehtiyacla yanaşıdı, haluki, unlaın heç ii Vaciul-vücud məqamı ilə uyğun gəlmi. / /2-Xəlq etməkdə (xspan style="font-familyAial"/spanaliqiyyətdə) tovhid//i/span /Xaliqiyyətdə tovhid həm əql, həm də nəql təəfindən qəul olunan tovhid məhələləindən iidi. Əql nəzəindən Allahdan aşqa mövcud olan hə i şey ütün kamal və camaldan məhumdu, onlaın malik oduqlaı hə i şeyi Allahın zatən qəni olan feyzindən qaynaqlanı. Dünyada kamal və camal cilvələinin hamısı Allah təəfindəndi. /Qu`an ayələindəndə xaliqiyyətə dai çoxlu nümunələ vadı ki, onladan iini qeyd ediik /قُلِ اللّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ /“De Allah hə i şeyin xaliqidi və O, yeganə və qalidi.”( “ə`d” suəsi, ayə16) /Deməli, xaliqiyyətdə tovhid məsələsi ilahiyyatçıla aasında ümumiyyətlə ixtilafa səə ola ilməz. Əsas məsələ yaadıl-ışdakı tovhiddi ki, u aədə iki növ təfsi qeyd olunu /a) Dünya valıqlaı aasında mövcud olan hə növ səə-nəticə qanunu ütünlüklə səələin yaadanı və illətləin əsası olan Allaha qayıdıæ həqiqətdə müstəqil və əsil xaliq Allahdı, Ondan aşqasının öz mə`lulunda tə`sii də mütləq Onun icazəsi və izni ilə aş vei. u nəzəiyyədə dünyadakı səə-nəticə qanununa (əşə elmi də onu kəşf etmişdi) e`tiaf olunu. Lakin eyni halda u sistemləin məcmusu hə hansı i növdə Allahdan asılıdı və nizamlaı yaadan, onlaa səəkalıq xasiyyəti veən, hə şeyə tə`si ağışlayan yalnız Odu. /) Dünyada yalnız i xaliq vadı, o da Allahdı. Valıq aləmində heç i növ tə`si qoyma və tə`silənmə müstəqil şəkildə mövcud deyildi Allah ütün təii valıqlaın ilavasitə xaliqidi, hətta əşə qüdəti də Onun fe`lində tə`si qoya ilmi. /Deməli, valıq aləmində idən atıq səə yoxdu və o da elmdə “təii səələ” adı ilə tanınan hə i şeyin yeindədi. /Ələttə, xaliqiyyətdə tovhid üçün elə i təfsii ə`zi əşaiə alimləi iəli süü, lakin onlaın məşhu şəxsiyyətləindən ə`ziləi, o cümlədən İmamul-Həəmeyn və son zamanla Şeyx Məhəmməd Ədüh özünün “Tovhid” isaləsinə u nəzəiyyəni inka edəək iinci nəzəiyyəni seçmişdi. / /3-Tədidə (idaəçilikdə) tovhid /Yaatmaq Allaha məxsus olduğu kimi, valıq aləminin idaə olunması da Onun öhdəsinədi və valıq aləmində yalnız i tədiçi vadı. Xaliqiyyətdə tovhidi isat edən dəlillə elə tədidəki tovhidi də isat edi. Qu`anın çoxlu ayələində Allah dünyanın yeganə idaəedicisi kimi təqdim edili və uyuulu “De Yoxsa Allahdan aşqa mə`udla, ələ axtaaq, haluki O, hə i şeyin tədiçisidi.”( “Ən`am” suəsi, ayə164) /Ələttə, xaliqiyyətdəki tovhid aəsində qeyd olunan iki təfsi tədi tovhidində də iəli çəkili və izim nəzəimizdə tədidə tovhid dedikdə məqsəd müstəqil tədiin yalnız Allaha aid olunmasıdı. Deməli, ütün aləm valıqlaı aasındakı müəyyən təii tədiləin hamısı Allahın iadə və istəyindən qaynaqlanı. Qu`ani-Kəim haqqa ağlı olan u cü tədiçiləə işaə edəək uyuu “And olsun o kəsləə ki, valıq aləmini idaə edilə.”( “Naziat” suəsi, ayə5) / /4-Hakimiyyətdə tovhid/ /Hakimiyyətdə tovhid dedikdə u nəzədə tutulu ki, hökumət sait i haqq kimi Allaha məxsusdu, cəmiyyətin ayı-ayı fədləinə hakim yalnız Odu. Qu`anda elə uyuulu “İnil-hukmu illa lillah - hakimiyyət (haqqı) yalnız Allaha məxsusdu.”( “Yusuf” suəsi, ayə40) /Deməli, aşqalaının da hökuməti Onun icazəsi və istəyi ilə olmalıdı ki, layiqli insanla cəmiyyətin idaə olunma işini öhdələinə alsınla və camaatı əədi səadətə və kamala doğu hidayət etsinlə. Qu`an u aədə uyuu /يَا دَاوُودُ اِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْاَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ /“Ey Davud, iz səni ye üzündə Öz nümayəndəmiz qəa vedik, elə isə camaat aasında haqq əsasında hökm (hökmanlıq) et.”( “Sad” suəsi, ayə26) / /5-İtaətdə tovhid/ /İtaətdə tovhidin mə`nası udu ki, zatən itaət olunmalı, eləcə də əsalətən itaət olunması lazım olan şəxs yalnız Allahdı. una əsasən aşqalaına, o cümlədən Peyğəməə, İmama, fəqihə, ata-anaya və s.-yə itaət etməyin zəuəti Allahın iadəsi və əmi ilədi. / /6-Şəiət və qanun qoymaqda tovhid/ /Qanunçuluqda tovhidin mə`nası udu ki, qanun qoymaq haqqı yalnız Allaha məxsusdu. una əsasən Qu`an ilahi qanunla çəçivəsindən xaic olan hə növ hökmü küf, fisq və zülm kimi qiymətləndiəək uyuu /وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا اَنزَلَ اللّهُ فَاُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ /“Hə kəs Allahın nazil etdikləi əsasda hökm etməzsə kafidi.”( “Maidə” suəsi, ayə44) /وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا اَنْزَلَ اللّهُ فَاُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ /“Hə kəs Allahın nazil etdikləi əsasda hökm etməsə, fasiqdi.” (“Maidə” suəsi, ayə40) /وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا اَنْزَلَ اللّهُ فَاُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ /“Hə kəs Allahın nazil etdikləi əsasda hökm etməsə zalımdı.” (“Maidə” suəsi, ayə45) / /7-İadətdə tovhid/ /İadətdə tovhidlə əlaqəda ən mühüm əhs iadətin mə`nasının ayıd edilməsidi. Çünki ütün müsəlmanla u məsələdə yekdil nəzəə malikdilə ki, iadət yalnız Allaha məxsusdu və Ondan aşqasına pəəstiş etmək olmaz. Qu`an u aədə uyuu /اِيّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيّاكَ نَسْتَعِينُ /“Yalnız Sənə iadət edi və yalnız Səndən kömək istəyiik.” (“Həmd” suəsi, ayə4) /Qu`an ayələindən mə`lum olu ki, u məsələ ütün ilahi peyğəmələin də`vətində müştəək i pinsip olmuş və onlaın hamısı u məsələni təliğ etmək üçün göndəilmişlə. Qu`ani-Kəim u aədə uyuu /وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ اُمَّةٍ رَسُولاً اَنِ اعْبُدُواْ اللّهَ وَاجْتَنِبُواْ الطَّاغُوتَ /“Hə i ümmətin aasından i peyğəmə göndədik ki, Allaha pəəstiş edin, tağutladan (tüğyançıladan) uzaq olun.” (“Nəhl” suəsi, ayə36) /Deməli, pəəstişin yalnız Allaha məxsus olması, Ondan aşqa heç i şeyə iadət edilməməsi kimi danılmaz pinsip aəsində heç i münaqişə yoxdu və hə kəs yalnız u pinsipi qəul etdikdən sona müvəhhid (tovhidçi) adlana ilə. Əsas məsələ iadətin qeyi-iadətdən ayıd edilməsinin me`yaındadı. Məsələn, müəllimin, ata-ananın, alimləin əlini öpmək, haqq sahiləi qaşısında hə hansı növ tə`zim etmək onlaa iadət etmək sayılımı, yoxsa iadət mütləq şəkildə olan xüzu mə`nasına deyildi, əksinə onda müəyyən şətlə də vadı ki, həmin şətlə həyata keçməyincə heç i xüzu, hətta səcdə həddində olsa elə, özünə iadət yönü almı? /İndi u kimi təvazökalıq və tə`zimləin iadət olu-olmamasını aaşdımalıyıq və u, çox i mühüm məsələdi. /İADƏT AƏSİNDƏ DÜZGÜN OLMAYAN ÇIXAIŞLA /ə`zi yazıçıla iadəti “xüzu” və ya “son dəəcə xüzu” kimi təfsi etmiş, lakin ə`zi Qu`an ayələini izah etmək istədikdə çıxılmaz vəziyyətdə qalmışla. Qu`an aşka şəkildə uyuu ki, Adəmə səcdə etmək mələkləə əm olundu /وَ اِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ /“Mələkləə dedik Adəmə səcdə edin.” (“əqəə” suəsi, ayə34) /Adəmə edilən səcdə eynilə Allah qaşısında edilən səcdə kimi idi, haluki iincisi təvazökalıq izha etmək, ikincisi isə iadət və pəəstiş məqsədi ilədi. İndi eyni vəziyyətdə edilən u iki səcdənin nə üçün müxtəlif mahiyyətə malik olduğunu aaşdıaq. Qu`an i yedə Yə`qu peyğəməin öz övladlaı ilə həzəti Yusifə səcdə etdiyindən xəə veəək uyuu /وَ رَفَعَ اَبَوَيْهِ عَلَي الْعَرْشِ وَ خَرُّواْ لَهُ سُجَّدًا وَ قَالَ يَا اَبَتِ هَذَا تَاْوِيلُ رُؤْيَايَ مِن قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا /“Yusüf atasını və anasını taxtda otutdu, onlaın hamısı onun üçün səcdəyə düşdülə və Yusüf dedi Ey ata, undan qaaq gödüyüm yuxunun tə`vili (yozumu) u idi və Allah onun haqq olmasını isat etdi.” (“Yusif” suəsi, ayə100) /Qeyd olunmalıdı ki, həzəti Yusifin “undan qaaq gödü-yüm yuxu” deməkdə məqsədi on i ulduzun günəş və ayla ilikdə ona səcdə etməsi yuxusudu. elə ki, u aədə uyuulu /اِنِّي رَاَيْتُ اَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَاَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ /“Mən yuxuda on i ulduzun günəş və ayla ilikdə mənə səcdə etdiyini gödüm.” (“Yusif” suəsi, ayə4) /Həzəti Yusif öz yaxın adamlaının səcdə etməsini əvvəllə gödüyü yuxunun yozumu hesa etdiyindən aydın olu ki, on i ulduz dedikdə məqsəd on i qadaşı, günəş və ay dedikdə isə ata və anası imiş. Deməli, təkcə onun qadaşlaı deyil, ilahi peyğəmə olan atası da ona səcdə etmişdi. İndi elə i sual yaanı Nə üçün onlaın son dəəcə əndəçilik, xüzu sayılan səcdəsi iadət hesa olunmu? /GÜNAHDAN DA PİS OLAN ƏHANƏ! /Yuxaıda işaə olunan ə`zi yazıçıla u sualın cavaında çıxılmaz vəziyyətdə qalakən elə demişlə u səcdə və xüzula Allahın fəmanı ilə olduğundan şik deyildi. Lakin u cavaın çox naşı i söz olması aydındı. Çünki əgə i əməlin mahiyyəti şik olsa heç vaxt Allah ona əm etməz, çünki Allah uyuu /قُلْ اِنَّ اللّهَ لاَ يَاْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ اَتَقُولُونَ عَلَي اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ /“De Allah (heç kimi) pis işləə əm etməz. Yoxsa ilmədiyiniz şeyi Allaha aid edisiniz?!” ( Ə`af” suəsi, ayə28) /Ümumiyyətlə, Allahın fəmanlaı i şeyin mahiyyətini dəyişmi. Əgə i insanın qaşısında xüzu etməyin həqiqəti ona pəəstişdisə və Allah da ona əm vesə nəticəsi özünəpəəstiş etməyə dai fəman olacaqdı. / /İADIN CAVAI VƏ İADƏTİN HƏQİQİ MƏ`NASI /Mə`lum oldu ki, Allahdan aşqasına pəəstiş etməyin qadağan (haam) olması ütün dünya tovhidçiləi təəfindən qəul olunu. Digə təəfdən, mələkləin Adəmə, eləcə də həzəti Yə`quun və övladlaının Yusifə səcdə etməsi onlaa pəəstiş hesa olunmu. İndi göək hansı səəə göə i əməl i dəfə iadət adlanı, digə dəfə həmin xüsusiyyətlə iadətdən xaic olu. /Qu`an ayələinə müaciət etməklə aydın olu ki, iadət – i valıq qaşısında elə xüzu etməkdi ki, onu Allah hesa etmək və Allahın işləini ona aid etməklə yanaşı olsun. u əyanla aydın olu ki, Allaha və ya Onun ilahi işləi yeinə yetiməyə qüdətli olmasına e`tiqad məhz həmin məsələdi ki, həgah xüzu ilə yanaşı olsa u əmələ iadət mahiyyəti vei. /Dünya müşikləi – istə Əəistan yaımadasında yaşayanla olsun, istəsə də sailəi – Allahın məxluqu hesa etdikləi ə`zi valıqlaın qaşısında xüzu və xüşu edi, lakin eyni zamanda inanıdıla ki, Allahın işləindən i qismi (onun ən aşağı səviyyəsi günahlaı ağışlamaq haqqı və şəfaət məqamına malik olmaqdı) onlaa həvalə edilmişdi. ail müşikləindən i qupu səma cisimləinə pəəstiş edidilə, amma onlaı özləinin xaliqi və yaadanı deyil, əi (təiyə edəni), həmçinin dünyanı və insanı idaə edən valıqla hesa edidilə. Həzəti İahim (ə)-ın onlala apadığı müahisələ həmin e`tiqad əsasında aş vemişdi. Çünki ail müşikləi heç vaxt günəşi, ayı və ulduzlaı “Yaadan” hesa etmidilə, əksinə unlaı qüdətli məxluqla hesa edi və deyidilə ki, dünya işləinin idaə olunması onlaa həvalə edilmişdi. İahim (ə)-ın ail müşikləi ilə apadığı müahisəni əyan edən ayələ də məhz “ə” kəlməsi üzəində tə`kid edi. (“Ən`am”, ayə 76-77) və ə kəlməsi də ixtiyaında olan şeyin tədiçisi və sahii mə`nasınadı. Əələ ev sahiinə “əul-eyt”, əkin sahəsinin sahiinə “əuz-ziy`ə deyilə, çünki evin və əkin sahəsinin idaə olunması onun sahiinin öhdəsinə qoyulu. /Qu`ani-Məcid Allahı valıq aləminin yeganə tədiçisi, pəvəiş veəni kimi təqdim edəək müşiklələ müaizəyə qalxı və onlaı yeganə Allaha pəəstişə də`vət edəək uyuu /اِنَّ اللّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ /“öyük Allah mənim əim və sizin əinizdi, elə isə Ona pəəstiş edin, udu düzgün yol.”( “Ali-İman” suəsi, ayə51) /aşqa i ayədə uyuulu /ذَلِكُمُ اللّهُ رَبُّكُمْ لاَ اِلَهَ اِلاَّ هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوه /“O Allah sizin əinizdi, Ondan aşqa heç i mə`ud yoxdu, hə i şeyin yaadanıdı, elə isə Ona pəəstiş edin.”( “Ən`am” suəsi, ayə102) /“Duxan” suəsində uyuulu /لَا اِلَهَ اِلَّا هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبَائِكُمُ الْاَوَّلِينَ /“Yeganə olan Pəvədigadan aşqa heç i mə`ud yoxdu, həyat vei, öldüü, həm sizin, həm də ata-aalaınızın pəvədigaı, onlaın işini tədi edəndi.”( “Duxan” suəsi, ayə8) /Qu`anda İsa (ə)-ın dilincə uyuulu /وَ قَالَ الْمَسِيحُ يَا بَنِي اِسْرَائِيلَ اعْبُدُواْ اللّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ /“Həzəti İsa dedi Ey əni-İsail, həm mənim, həm də sizin əiniz olan Allaha pəəstiş edin!( “Maidə” suəsi, ayə70) /Qeyd olunanladan aydın olu ki, qaşı təəfin ə və mə`ud olmasına e`tiqaddan uzaq olan, ilahi işlə ona nisət veilməyən xüzu, həçənd xüzunun son həddində olsa elə, iadət hesa oluna ilməz. /Deməli, övladın ata-ana, ümmətin Peyğəmə (s.ə.v.v) qaşısında xüzu etməsi heç vaxt onlaa iadət hesa oluna ilməz. eləliklə, aşağıda qeyd olunan məsələlədən çoxu ilahi övliyalaın əsələinə təəük etmək, onlaın qəiləinin zəihləini və qapı-divalaını öpmək, Allah dəgahında əziz və hömətli olan şəxsiyyətləə təvəssül etmək, layiqli əndələini çağımaq, onlaın doğum və vəfat günləini qeyd etmək və sai kimi işləin agah olmayan ə`zi şəxsləin nəzəində Allahdan aşqasına pəəstiş və şik hesa olunmasına axmayaaq, Allahdan qeyisinə iadət hüdudlaından tamamilə xaicdi./span/span/span/span/span