“Tovhid” və “şik”in təfsiini Quan ayələi və Peyğəmə (s) sünnəsində axtamaq lazımdı. Çünki Quan ayələi və Peyğəmə (s)-in davanışı haqq ilə atilin, tovhidlə şikin tanınmasında dəyəli meyaladı. Deməli, yaxşı ola ki, hə i düşüncə və əftaı təəssüdən uzaq olan oyaq vicdanlaın hüzuunda vəhy məntiqi və Peyğəmə (s)-in həyat üsluu ilə dəyələndiək. /İndi isə Allahdan aşqasına and içməyin caiz olmasını Quan ayələi və Peyğəmə (s) sünnəsindən xatıladııq /1-Quani-Məcid özünün əədi ayələinin əziləində müəyyən məxluqlaa, o cümlədən Peyğəmə (s)-in canına, insanın uhuna, yazı simvolu olan qələmə, günəşə, aya, ulduza, gecə-gündüzə, asimana, yeə, zamana, dağlaa və dəyalaa and içmişdi. İndi onlaın əziləini nəzəinizə çatdıııq /لَعَمْرُكَ اِنَّهُمْ لَفِي سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ /“(Ey Peyğəmə,) And olsun sənin canına, unla öz məstlikləində (nəfsani istəkləində) səgədandıla!” (“Hic” suəsi, ayə72) / وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا وَالْقَمَرِ اِذَا تَلَاهَا وَالنَّهَارِ اِذَا جَلَّاهَا وَاللَّيْلِ اِذَا يَغْشَاهَا وَالسَّمَاءَ وَمَا بَنَاهَا وَالْاَرْضِ وَمَا طَحَاهَا وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَاَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا /“And olsun günəşə və onun şüasına, and olsun aya günəşin adınca çıxdığı zaman, and olsun günə –dünyanı işıqlandıdığı zaman, and olsun gecəyə dünyanı qaanlıq pədəyə üüdüyü zaman, and olsun asimana və o kəsə ki, asimanı ina etmişdi, and olsun yeə və o kəsə ki, onu açmışdı, and olsun uha (insana) və o şəxsə ki, onu yaatmış, yaxşını və pisi ona ilham etmişdi...” (“Şəms” suəsi, ayə1-8) /وَالنَّجْمِ اِذَا هَوَي /“And olsun ulduza o zaman ki, enə.” (“Nəcm” suəsi, ayə1) /وَالْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ /“And olsun qələmə və (onlaın) yazdıqlaına.” (“Qələm” suəsi, ayə1) /وَ الْعَصْرِ اِنَّ الآِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ /“And olsun zamana (əsə) ki, ütün insanla ziyankalıqdadı.” (“Əs” suəsi, ayə1-2) /وَالْفَجْرِ وَ لَيَالٍ عَشْرٍ /“And olsun süh çağına və onluq təşkil edən gecələə.” (“Fəc” suəsi, ayə1-2) /وَالطُّورِوَكِتَابٍ مَّسْطُورٍ ي رَقٍّ مَّنشُورٍ وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ /“And olsun Tui-Sina dağına, and olsun yazılmış kitaa (Quana), mənşu səhifələdə yazılana, and olsun eyti Məmua (aad olunmuş evə), and olsun qaldıılmış tağa, and olsun təlatümlü dəyaya.” (“Tu” suəsi, ayə1-6) /Həmçinin yaadılış dünyasının müxtəlif təzahüləinə and içmək “Naziat”, “Müsəlat”, “üuc”, “Taiq”, “ələd”, “Tin”, “Zuha” suələində gözə çapı. Şühəsiz, əgə Allahdan aşqasına and içmək şikə səə olsaydı yeganəpəəstliyin qaynağı və əədi tovhidin caçısı olan Quan heç vaxt u işi göməzdi. Əgə u növ and içmələ yalnız Allaha məxsus olsaydı, u məsələ Quan ayələində mütləq xatıladılmalı idi ki, səhvə yol veilməsin. /2-ütün dünya müsəlmanlaı Peyğəmə (s)-i özləinə nümunə seçi, haqqı atildən, düzü əyidən seçmək üçün o həzətin əməl və əftalaını i meya hesa edilə. Müsəlman mühəqqiqləi, eləcə də “Səhih” və “Müsnəd” müəllifləi Peyğəmə (s)-in Allahdan aşqasına and içdiyi çoxlu hallaı qeyd etmişlə. Hənəliləin əhəi Əhməd ini Hənəl özünün “Müsnəd” kitaında Peyğəməi Əkəm (s)-in elə uyuduğunu əvayət edi /فَلَعمْرِي لَاَنْ تَكَلَّمَ بِمَعْرُوفٍ وَ تَنْهي” عَنْ مُنْكَرٍ خَيْرٌ مِنْ اَنْ تَسْكُتَ /“Canıma and olsun, əgə əm e məuf və nəhy əz münkə etsəm sakit olmaqdan daha yaxşıdı.” (“Müsnədi Əhməd”, 5-ci cild, səh.224-225) /Müslim özünün “Səhih” kitaında (sünnüləin “Sihahi sittə” kitaından iidi) elə qeyd edi /جَاءَ رَجُلٌ اِلَي النَّبِيِّ¸ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللّهِ اَيُّ الصَّدَقَةِ اَعْظَمُ اَجْرًا؟ فَقَالَKاَمَّا وَ اَبِيكَ لَتُنَبَّاَنَّهُ اَنْ تَصَدَّقَ وَ اَنْتَ صَحِيحٌ شَحِيحٌ تَخْشَي الْفَقْرَ وَ تَاْمَلُ الْبَقَاءَ /“i nəfə Peyğəmə (s)-dən souşdu Hansı sədəqənin mükafatı daha yaxşıdı? uyudu Atana and olsun, ondan agah olacaqsan və o da undan iaətdi ki, salamatlıq halında və həis ola-ola, fəqilikdən qoxu qalmağa ümidin olan halda sədəqə veəsən.” (“Səhihi Müslim”, 3-cü cüz, Misi çapı, Kitauz-zəkat, əyanu ənnə əfzələssədəqəti sədəqətus-səhihiş-şəhih aı, səh.92 və 94) /Dünya müsəlmanlaının öyük i qismini Allahdan aşqasına and içdikləinə göə müşik hesa edən şəxslə Peyğəməi Əkəm (s)-in u aşka əftaını necə izah edilə?! /3-Quan ayələi və Peyğəmə (s) sünnəsindən əlavə o həzətin yaxın adamlaının əftaı da Allahdan aşqasına and içməyin caizliyinə dəlalət edi. Əliyyini Əi Tali (ə) özünün fəsahətli və yüksək söz ustalığına malik olan xütələinin çoxunda öz canına and içəək uyuu / وَلَعمرِي لَيُضَعَّفَنَّ لَكُمُ التّيه مِنْ بَعْدِي اَضْعَافًا /“And olsun canıma, məndən sona sizin səgədançılığınız neçə qat atacaqdı!” (“Nəhcül əlağə” (Məhəmməd Ədüh), 161-ci xütə.) /aşqa i yedə uyuu / وَلَعمرِي لَاِنْ لَمْ تَنْزَعْ عَنْ غَيِّكَ وَ شِقَاقِكَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِيلٍ يَطْلُبُونَكَ /“And olsun canıma, əgə öz azğınçılığından və ədəxtçiliyindən əl çəkməsən, səni axtaanlaı tanıyacaqsan.” (Sai hallaa agah olmaq üçün 168, 182, 187-ci xütələə, 6 və 54-cü məktulaa axa iləsiniz.) /Aydındı ki, u qədə aşka əvayətlə müqailində heç i növ şəxsi əyə və istihsana istinad etmək olmaz, həmçinin Allahın Quanda uyuduqlaını, Peyğəmə (s)-in öz üsluunu və onun yaxın adamlaının (Əli (ə) kimi) tutduğu əftaı heç i əsasla xəta hesa etmək, onlaı şiklə müttüəhim etmək olmaz. / /NƏTİCƏ /Qeyd olunan dəlilləin məcmusundan aydın olu ki, Allahdan aşqasına and içməyin şəi və qanuni i iş olması Quan ayələi, Peyğəmə (s) sünnəsi və möminləin əftaı nəzəindən danılmaz i pinsipdi, onun tovhid və yeganəpəəstliklə azacıq elə, ziddiyyəti yoxdu. Deməli əgə i əvayətin zahii mənası, qəti dəlillələ süuta yetən hökmlələ müxalif olasa onu elə i mənaya yozmaq lazımdı Quanın və əvayətləin danılmaz pinsipi ilə uyğunlaşsın. /u aədə əzən müəmmalı i əvayətə işaə olunu, iz də onun aşka mənasını qeyd edəək cavaını veiik /اِنَّ رَسُولَ اللّهِ سَمِعَ عُمَرَ وَ هُوَ يَقُولُK وَ اَبِي فَقَالَ اِنَّ اللّهَ يَنْهَاكُمْ اَنْ تَحْلِفُوا بِآبَائِكُمْ وَ مَنْ كَانَ حَالِفًا فَلْيَحْلُفْ بِاللّهِ اَوْ يَسْكُتْ /“Peyğəməi Əkəm (s) eşitdi ki, Ömə öz atasına and içi. uyudu Allah sizi öz atalaınıza and içməkdən çəkindimişdi. Hə kəs and içsə ya Allaha and içsin, ya da sakit olsun.” (“Sunəni Kua”, 10-cu cild, səh.29, “Sünəni Nəsai”, 7-ci cild, səh.4-5) /u hədisin, Allahdan aşqasına and içməyin caizliyini aşka şəkildə göstəən Quan ayələi və əvayətləin müqailində olmasına axmayaaq onlaın müqailində heç i təsiə malik deyildi. Lakin u əvayətlələ əvvəldə qeyd olunan əvayətləin aasındakı təzadı aadan qaldımaq üçün demək lazımdı ki, Öməin öz atasına and içməsinin Peyğəməi Əkəm (s) təəfindən qadağan edilməsi, eləcə də onun kimi aşqa şəxsləin öz atalaına and içməsinin qaşısının alınmasının səəi udu ki, onlaın atalaı əsas etiailə ütpəəst və müşik olmuşla. Kafi və ütpəəst insan o qədə ləyaqətsizdi ki, onlaa and içmək olmaz.