span style="font-size12pt;"“əda” kəlməsi əə dilində “aşka” və “zahi” olmaq, şiə alimləinin istilahında isə əyənilən və saleh əməllə nəticəsində i insanın taleyinin təii yolunun dəyişməsinə deyili. əda məsələsi mütəəqqi şiə ideologiyasının yüksək təfəkküündən iidi, özü də əql və vəhy məntiqindən qaynaqlanı. Quan axımından insan öz taleyi və müqəddəatı qaşısında həmişə məcu (əli ağlı) deyildi, əksinə səadət yolu onun üçün açıqdı, o, haqq yolunda layiqli əftalaa malik olmaqla öz həyatının axı-aqiətini dəyişdiə ilə. una göə də u həqiqəti ümumi və daimi i pinsip kimi elə əyan edi /اِنَّ اللّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّي يُغَيِّرُواْ مَا بِاَنْفُسِهِمْ /“Həqiqətən Allah heç i qövmü, onlaın özləi öz vəziyyətləini dəyişməyincə, dəyişməz.” (“ə`d” suəsi, ayə11) /aşqa i ayədə uyuulu /وَلَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرَي آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاء وَالآَرْض /“Əgə qəyələin (aadlıqlaın) əhalisi iman gətii pəhizka (təqvalı) olsaydıla asimanın və yein əəkət qapılaını onlaın üzəinə açadıq.” (“Ə`af” suəsi, ayə96) /Həzəti Yunis (ə)-ın taleyinin dəyişdiilməsi aəsində uyuulu /فَلَوْلَا اَنَّهُ كَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ اِلَي يَوْمِ يُبْعَثُونَ /“Əgə o, təsih deyənlədən olmasaydı qiyamət gününə qədə onun (alığın) qanında qaladı.” (“Saffat” suəsi, ayə143-144) /Sonuncu ayədən məlum olu ki, hadisələin zahii gedişatı Yunis peyğəməin qiyamətə qədə o xüsusi i “zindanda” qalmasını tələ edidi, lakin o həzətin layiqli əməli (yəni təsih deməsi) onun həyat yolunu, müqəddəatını tamamilə dəyişdidi və ona nicat vedi. u həqiqət islami əvayətlədə də əyan edilmişdi. Peyğəməi Əkəm (s) uyuu /اِنَّ الرَّجُلَ ليَحْرُمُ الرِّزْقَ بِالذَّنْبِ يُصِيبُهُ وَ لَا يَرُدُّ الْقَدرَ اِلاَّ الدُّعَاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمْرِ اِلاَّ البِّرُّ /“i insan günah səəi ilə uzidən məhum olu, dua etməkdən aşqa heç i şey onun təqdiini və taleyini dəyişdiə ilməz. Onun ömünü yaxşılıq və ehsan etməkdən aşqa i şey də uzada ilməz.” (“Müsnədi Əhməd”, 5-ci cild, səh.277 “Müstədək” (Hakim), 1-ci cild, səh.493 unun oxşaı “Əttacul-camiu lil-üsul” kitaının 5-ci cildinin 111-ci səhifəsində gəlmişdi.) /u və u kimi sai əvayətlədə əyan olunu ki, insan Allahın əm və fəmanlaına qaşı üsyankalıq və günah edəək uzidən məhum olunmağa məhkum olunu. Lakin layiqli əfta və əməllələ, o cümlədən dua etməklə öz taleyini, müqəddəatını dəyişdiə ilə, aşqalaına yaxşılıq etməklə ömünü uzada ilə. /NƏTİCƏ /Quan ayələindən və Peyğəmə (s) sünnəsindən aydın olu ki, insan çox vaxt özünün adi əftalaı çəçivəsində təii səələ nəzəindən, eləcə də işləin adi gedişatının əksül-əməli ilə xüsusi i taleyə məhkum olunu və ya əzən Allah övliyalaından ii – Peyğəmə və İmam ona xəə vei deyi ki, əgə onun u əfta təzi davam edəsə filan taleyə düça olacaqdı. Lakin gözlənilməz i dəyişiklik nəticəsində əvvəlkindən tamamilə fəqlənən əftaa malik ola və u yolla öz axı-aqiətini dəyişdiə ili. /Vəhy məntiqindən, Peyğəmə (s) sünnəsindən və sağlam əqldən qaynaqlanan u həqiqət şiə alimləinin istilahında “əda” adlanı. “əda” təii şiəyə xas olan istilah deyil, əksinə sünnüləin mənələində və Peyğəmə (s)-in sözləində də gözə dəyi. Məsələn, Peyğəmə (s) yuxaıda qeyd olunan hədisdə əda kəlməsindən istifadə etmişdi /بَدَاَ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ اَنْ يَبْتَلِيَهُمْ /Qeyd olunmalıdı ki, əda məsələsi Allahın müqəddəs dəgahında, Onun elmində dəyişiklik mənasına deyil, çünki Allah əzəldən insanlaın əftaının təii gedişatından, eləcə də u gedişatı dəyişdiə iləcək amilləin təsiindən agahdı (u amillə ədaya səə olu). Quanın özü də əda aəsində xəə veəək uyuu /يَمْحُو اللّهُ مَا يَشَاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتَابِ /“Allah istədiyi şeyi məhv edi, istədiyi şeyi saxlayı və Ümmül-kita (Lövhi-məhfuz) Onun yanındadı.” (“ə`d” suəsi, ayə39) /Deməli əda aş veən zaman Mütəal-Allah sadəcə olaaq Öz yanında əvvəlcədən məlum olan i həqiqəti izə aşka edi. una göə də İmam Sadiq (ə) uyuu /مَا بَدا اللّهُ فِي شَيْءٍ اِلاَّ كَانَ فِي عِلْمِهِ قَبْلَ اَنْ يَبْدُوَ لَهُ /“Allah üçün əda aş veən elə i şey yoxdu ki, (Allah) əzəldən ona agah olmamış olsun.” (“Üsuli-Kafi”, 1-ci cild, kitai-tovhid, aul-əda, hədis9) /ƏDANIN FƏLSƏFƏSİ /Şəksiz, insan öz həyatını və müqəddəatını dəyişdiməyə qadi olduğunu ilsə gələcəyini daha yaxşı şəkildə qumaq qəaına gələ, daha atıq uh yüksəkliyi və daha atıq ciddiyyətlə öz həyatını islah etmək fikinə düşə. aşqa sözlə desək, tövə və şəfaət insanı ümidsizlikdən, həyata ədinlikdən və soyuq yanaşmadan nicat vediyi kimi, əda da həqiqətdə onun şad və yüksək uhiyyəyə malik olmasına səə olu, onu aydın gələcəyə ümidva və nikin edi. Çünki u göüş əsasında insan ili ki, öyük Allahın hökmü ilə öz həyat yolunu və müqəddəatını dəyişdiə ilə, daha yaxşı gələcəyə, xeyi aqiətə doğu qədəm götüə ilə. //span