u sualı aşqa şəkildə ifadə edək nə üçün şə işlə (o cümlədən, təii fəlakətlə) Allahın qəza çəçivəsinə daxil olu? u suala cava vemək üçün aşağıdakı incəlikləə dəqiq şəkildə diqqət yetimək zəuidi /1-izim əqidəmizə göə, Allah-taala alim, qadi və mütləq xeyixah olduğundan valıq aləminə hakim nizamı ən gözəl şəkildə yaatmışdı. aşqa sözlə, Allahın yaatdığı ütün aləmlə ən gözəl və ən kamildi. elə ki, ondan yaxşısını təsəvvü etmək qeyi-mümkündü. Valıq aləminin hə hansı i hissəsi mümkün olduğu həddə gözəl yaadılmışdı. una göə də, Allahı “əhsənül-xaliqin” (yaadanlaın ən gözəli) adlandıııq. (“Muminun” suəsi, ayə 14; “Tin” suəsi, ayə 4.) /2-Həmçinin, izim əqidəmizə göə, Allah-taala valıq aləmini zati olaaq i sıa əədi və dəyişməz qayda-qanunlala idaə edi. Dünyanın valıqlaı və fenomenləi i sıa sait, dəyişməz və ilahi qayda-qanunlaa məhkumdu. aşqa sözlə, Allah-taalanın dünyada müəyyən üslulaı va və işləi yalnız həmin üslula əsasında yeinə yetii. /Qeyd etmək lazımdı ki, u qanunla insanla aasındakı ictimai müqavilələ, əhd-peymanla və zehni iltizamla kimi deyil, təkvini i həqiqətdi, dünyanın və onun valıqlaının keyfiyyəti üzəində quulmuşdu. Məhz una göə də, onlaın dəyişdiilməsi qeyi-mümkündü. /3-i axışda, Allah-taala üç aləm – maddi, misal və mücəəd (metafizik aləm) – yaatmışdı. u aləmləin qailiyyətləi və nizamındakı valıq dəəcəsi əsasında, hə iinin özünəməxsus qayda-qanunlaı vadı. Yəni maddi aləmdə mövcud olan i sıa hökmlə və təsilə misal aləmində yoxdu. unun əksi olaaq, misal aləmində əzi hökmlə və qanunla vadı ki, onla maddi aləmdə yoxdu. Müccəəd aləm də maddi və misal aləminə münasiətdə elədi. u üç aləmin yaanışı, onlaa özünəməxsus hökm və qanunlaın hakim olması ikinci incəlikdən qaynaqlanı. Yəni Allahın qəzavü qədəi maddi, misal və müccəəd aləmləin və onlaın valıqlaının xüsusi, qanunla və hökmləə tae olunmasını müəyyən etmişdi. /4-Maddi aləmin özünəməxsus mahiyyətinə, qailiyyətinə və nizam-intizamdakı valıq dəəcəsinə diqqət yetisək Onun xüsusi hökmləi vadı. Əgə u hökmlə, qayda-qanunla olmasa, maddi aləm öz mahiyyətini itiə və atıq ona maddi aləm deyilməz. u aləmdə ziddiyyət, təzad, məhdudluq, məhv olmaq, puçluq və atillik mövcuddu. Təiət aləmi əlaqələin iləşməsi və qıılması ilə zəngindi. Şadlıq, sevinc, qəm-qüssə, əza-əziyyət, ümid və məğluiyyət u aləmdə igədi. ütün u təsilə u aləmin özünəməxsus quuluşunun tələidi. i sözlə, maddi aləm u qayda-qanunlaa və hökmləə göə, “şə işlə” adlandıdığımız əlala, müsiətlə, əza-əziyyətlə, möhnətlə və xəstəliklə, eləcə də “xeyi işlə” adını daşıyan səadət, xoşəxtlik, şadlıq, sevinc, müvəffəqiyyət və qələələin mənəyidi. /Yuxaıda qeyd olunan incəlikləə diqqət yetidikdə, məlum olu ki, sualda qeyd olunan ko, ka və lal insanlaın yaanışı təiət aləminin hökmləə, qayda-qanunlaa, təsiləə, tələləə əsaslanı və ondan yaxa qutamaq qeyi-mümkündü. Maddi aləmdə ziddiyyətlə və təzadla mövcud olduğuna göə, i sıa işlə öz düzgün məcasından çıxı. Maddi aləmə ii ko, ii ka və digəi iflic halda qədəm qoyu. iinin sağlam, digəinin (məsələn) iflic olması kimi fəqlə u maddi aləmə hakim sait qayda-qanunlaa əsaslanı. unu maddi aləmin zat valıq dəəcəsinə əsasən, qayda-qanunla tələ edi. Valıqlada mövcud olan u fəqlə həndəsi füqulaın xüsusiyyətləi kimi zatidi. Məsələn, üçucağın ucaqlaının cəmi 180-dəəcəyə, döducağın ucaqlaının cəmi isə 360 dəəcəyə əaədi. u xüsusiyyətləin üçucağa və döducağa sonadan veilməsi düzgün deyil. elə i sualın qaşıya çıxması qəiədi “Nə üçün məsələn, üçucağa zülm edilmiş və o, 360 dəəcəyə əaə deyildi?” Üçucaq müəyyən olunmuş xüsusiyyətdən aşqasına malik ola ilməz. Üçucağı heç kəs “üçucaq” etməmişdi. Yəni üçucaq əvvəlcə aşqa fomada və aşqa xüsusiyyətdə olmamışdı. Kimsə onu indiki üçucaq fomasına salmamışdı. Yaxud «üçucaq və döducaq özü valıq və geçəklik məhələləinin iində heç i xüsusiyyətə malik olmamış, sonadan hansısa i qüvvə təəfindən u xüsusiyyətlə onlaın aasında ölüşdüülmüşdü», «O öz üəyi istədiyi kimi üçucağın 180, döducağın isə 360 dəəcəyə əaə olduğunu qəa vemişdi» –mülahizələi düzgün deyil! /una əsasən, (məsələn) cansız təiətin inkişaf və dək etməməsi, itkiləin inkişaf edi, dək etməməsi, heyvanlaın həm inkişaf, həm də dək etməsi cansız və canlı təiətin (itkiləin və heyvanlaın) valıq dəəcəsində zatidi. «Onlaın hamısı əvvəlcə eyni olmuş, sonadan Allah-taala iinə inkişaf və dəketmə qailiyyəti əta etmiş, digəinə heç iini etə etməmiş, üçüncüsünə isə iini əta etmiş, iini isə əta etməmişdi»,–demək olmaz. Eləcə də, insanla iinin ko və o iinin ka olması, maddi aləmin valıq dəəcəsində zati i məsələdi. i sıa sait və dəyişilməz qayda-qanunla nəticəsində əziləinin cismi fiziki əlalaa və müsiətləə düça olu, əziləi isə sağlam qalı. /Ümumiyyətlə, u i həqiqətdi ki, valıqlaın hə hansı ii və dünyanın hə hansı i hissəsi imkan daxilində öz haqlaına çatmışla. /Məlum olu ki, Allah-taala u müsiətləin və “şə işləin” mənəyi deyil. Əksinə, maddi nizam elə hadisələin aş veməsini tələ edi və təkcə “xeyi işləi” qəul edə ilmi. “Mücəəd” aləm isə tamamilə unun əksinədi. Yalnız məhz xeyi işləi qəul edi. Aşağıda qeyd edəcəyimiz misala diqqət yetidikdə u məsələ daha da aydınlaşacaq. Günəş şüasını nəzəə alın. u şüa müxtəlif əşyalaa saçdıqda, əşyalaın qailiyyətləinə uyğun, müxtəlif şəkilləə düşü. Məsələn şüa qaa əngli cismə saçdıqda tutqun göünü. Şüanın çatdığı əşyada, yaxud məkanda istilik də yaanı. Əgə həmin şüa aydın və işıqlı i məkana saçsa, öz işığını i o qədə də itimi və o məkanda istilik yaanmı. u iki misalda günəş şüasında heç i fəq yoxdu. O, həm qaanlığa, həm də işıqlı məkana saçmaqda heç i çətinliklə üzləşmi və öz şüasını əşyalaa eyni səviyyədə vei. Göəsən, günəş şüası ayı-ayı əşyalaa düşdükdə, nə üçün müxtəlif şəkil alı? Göəsən, unun səəi günəş şüasıdı, yoxsa əşyaladı? Tamamilə aydındı ki, əşya qaa əngli olduğuna göə, günəş şüası qaa, işıqlı olduğuna göə aydın olu. /Valıq aləmləi də Allah-taalaya münasiətdə elədi. Allah-taala valıq aləminə Öz feyz və lütfünü eyni səviyyədə əta edi. Lakin aləmləin valıq dəəcəsindəki ixtilaflaı, fəqləi və qailiyyətləi u feyz və lütfün müxtəlif suətlədə cilvələnməsinə səə olu. u feyz və lütf “mücəəd” aləmdə özünəməxsus valıq dəəcəsinə, qailiyyətinə, qayda-qanunlaına və hökmləinə göə, sıf xeyi işlə suətində cilvələni. Maddi aləm özünəməxsus valıq dəəcəsinə, qailiyyətinə, qayda-qanunlaına və hökmləinə göə, xeyi və şə işlələ igə zühu edi. /eləliklə, iz əqidəmizə göə, Allah-taala dünyanı ən gözəl şəkildə yaatmış, onu sait və dəyişməz qayda-qanunlaa tae etmişdi. eləcə, təiət aləmində “şə işlə”in “xeyi işlə”lə igə olması maddi aləmin dəyişməz qayda-qanunlaının tələidi. una əsasən, “şə işlə”in mənəyi maddi aləm və ona hakim zəui qayda-qanunladı. /Ələttə, cavaın təkmilləşməsi məqsədilə iki incəliyə diqqət yetimək lazımdı /1-Sualda qeyd olunan misalladakı təii şələ insanın ixtiya və iadə azadlığından qaynaqlanmı, təiət aləminin tələləinə əsaslanı və u (təii şələ) dünyanın xeyi işləi ilə müqayisədə həddən atıq azdı. Əgə dünyada ka, ko, lal, əlil və şikəst insanlaı saysaq, onla fiziki sağlamlığa malik insanlala müqayisədə çox-çox azdı. u da, Allahın xeyi və şə işlələ igə olmağı tələ edən maddi aləmə lütf və məhəmətidi. Təii şələ təii xeyilədən olduqca azdı. /2-Əvvəla Quan ayələinə və əvayətləə əsasən, təii şələ insanın sınaq və imtahana çəkilməsi üçündü. Allah-taala u haqda Quani-kəimdə uyuu /“Şühəsiz ki, iz sizi i az qoxu, i az aclıq, i az da mal, can və məhsul qıtlığı ilə imtahan edəik. (Ya Məhəmməd! elə imtahanlaa) Səi edən şəxsləə müjdə ve!”( “əqəə” suəsi, ayə 155.) Çünki insanın əsl həqiqəti imtahan zamanı aşka olu. /aşqa i ayədə elə uyuulu /“Həqiqətən, iz fionçulaı quaqlığa və məhsul qıtlığına düça etdik ki, əlkə iət götüələ.” /İkincisi Təii şələ insanlaın əməlləinin cəzası üçün i vasitə, eləcə də, ilahi qəzə və qisasdı. una “Ad”, “Lut”, “Fion” qövmünə, haelə “İkkə” və “Həcə” səhaələinə əzaın nazil olmasını misal göstəmək ola. /Üçüncüsü Hədislə axımından, Allah-taala əzi insanla qəflətən (təii şələ adlandıdığımız) işkəncələə, əza-əziyyətləə, ağı-acılaa və müsiətləə düça olduqlaından, axiət aləmində və qiyamətdə onlaa yaxşı mükafat veiləcək. u aədə iki əvayət nəql etməklə kifayətləniik /1-İmam Sadiq (ə) (ko, ka və lal kimi cismi nöqsanladan danışakən) təkidlə elə uyumuşdu “Allah-taala axiət aləmində elə şəxsləə səi etdikləi halda, elə sava və mükafat veə ki, əgə onlaı yenidən dünyaya qayıdı, həmin müsiətləə və əlalaa dözməklə axiət aləmində qalmaq aasında ixtiya sahii etsəydi, sava və mükafatlaı daha da atsın deyə, yenidən dünyaya qayıdı müsiətləə və əlalaa dözməyi seçədilə.” /2-İmam za (ə) uyumuşdu “Mömin şəxsin xəstələnməsi onun günahladan və sapmaladan paklanmasına səə olu. u, onun üçün ilahi i əhmət, kafilə üçün isə əza və lənətdi.”