DÜNYANIN HİKMƏTLİ NİZAMI /Əqidəmizə əsasən, Allah-taala alim, qüdətli, mütləq xeyixah olduğundan nizam-intizamı və valıq aləmini ən gözəl, ən kamil şəkildə yaatmışdı.( “Muminun” suəsi, ayə 14; “Tin” suəsi, ayə 4.) Həmçinin, inanııq ki, Allah-taala valıq aləmini i sıa sait, əədi (eyni zamanda zati olan) qayda-qanunlala idaə edi. aşqa sözlə, Allah-taalanın müəyyən üslulaı va ki, dünya işləini yalnız həmin üslulala idaə edi. u üslula və qayda-qanunla insanla aasında adət-ənənə foması almış ictimai müqavilə, əhd-peyman, qəa və zehni iltizam yox dünyanın və onun valıqlaının keyfiyyəti üzəində quulan təkvini i həqiqətdi, onun dəyişdiilməsi qeyi-mümkündü. /Maddi aləmi valıq mətəəsinə uyğun hökmləə malikdi. elə ki, əgə u hökmlə, qayda-qanunla, adət-ənənələ mövcud olmasa, maddi aləmdən heç i əsə-əlamət qalmaz. u aləmdə ziddiyyət, məhdudluq, fanilik mövcuddu. Təiət aləminin yəqinləi, ilikləi, ayılıqlaı va. u aləmdə qəm-qüssə şadlığa, işkəncə ifaha, ümid məğluiyyətə qaışmışdı. ütün u təsilə onun özünəməxsus quuluşunun tələidi. Maddi aləm özünəməxsus hökmləinə göə, “şə” adlandıdığımız əlala, müsiətlə, əza-əziyyətlə, möhnətlə və xəstəlikləin, eləcə də, “xeyi” adı vediyimiz xoşəxtliklə, səadətlə, müvəffəqiyyətlə, şadlıqla və qələəlikləin mənəyidi. əzən u şə və xeyi işlədə insanın istək və iadəsi də ol oynayı; yəni insan – maddi aləmdə onun valığının i hissəsi olan – öz elmi, məlumatı və ixtiyaı ilə ya əyi yola qədəm qoyaaq şə işləin, ya da düz yolda həəkət edəək özü və cəmiyyəti üçün müxtəlif xeyi işləin mənəyi olu. əzən də u xeyi və şə işlədə insanın istək və iadəsi heç i yol oynamı. əzi şə, yaxud xeyi işlə maddi aləmə hakim qayda-qanunlaın və adət-ənənələin tələi ilə insanın ixtiyaından xaic təii amilləə ağlıdı. / /XOŞƏXTLİK VƏ ƏDƏXTLİK /Qeyd olunan həqiqətləə diqqət yetidikdə, yəqinliklə demək ola ki, Allah-taala heç i şəxsə ütün nemətləi ağışlamamışdı. Necə ki, kimsə tam mənada ədəxt edilmi. Göəsən, “Allah ona ütün nemətləi ağışlamışdı!” – ifadəsini işlətmək üçün maddi dünyada hə cəhətdən nemətləə malik i insan tapmaq olamı? Digə təəfdən, “Allah-taala onu ütün ədəxtlikləə düça etmişdi!” – demək üçün təiət aləmində hə cəhətdən ədəxt şəxs tapmaq mümkündümü? Gödüyümüz kimi, dünyaya məxsus olan qayda-qanunla və adət-ənənələin tələi ilə, xoşəxtliklə və ədəxtliklə i-iilə qaışmışdı. Elə i şəxs tapmaq olmaz ki, tam xoşəxtlik, yaxud tam ədəxtlik içində olsun. /Elə insanla va ki, məişət axımından ifah içində yaşadıqlaı halda, uhi və psixoloji, fiziki çətinliklədən uzaq deyillə. Elələi va ki, yüksək istedada, hədsiz gözəlliyə malik olduqlaı halda, yoxsulluğa, əxlaqsızlığa, ailə polemləinə düça olaaq əza-əziyyət çəkilə. əli, elələi va ki, fəqi olduğu, yeməyə i şeyi tapmadığı halda, fiziki və psixi cəhətdən sağlamdı. Elə insanla da va ki, maddi ifah içində yaşayı amma, gözəllik və elmdən məhumdu... /Xoşəxtlik və ədəxtlik həqiqətdə insanın öz əməlləinə, əftalaına, istək və iadələinə ağlıdı və Allah-taala ilə əlaqəli deyil. İnsan düzgün, yaxud əyi yol seçməklə özünü xoşəxt, yaxud ədəxt edə ilə.( “Şua” suəsi, ayə 30; “Ali-İman” suəsi, ayə 165-166; “um” suəsi, ayə 41.) Dini təlimləə əsasən, insanın iadəsi olmadan aş veən xeyi və şə işləin səəi onun sınağa çəkilməsidi. u imtahan nəinki Allahın ədalətinə zidd deyil, hətta Onun hikmətinə əsaslanı. elə ki, u imtahan vasitəsilə yaxşı insanla pis insanladan seçili. Göəsən, şagidləin ilin ya iinci üündə, ya otasında, ya da sonunda imtahan veməsi, onlaa haqsızlıq və zülmdü? əlkə u onlaın yuxaı sinfə keçmələi üçün köməkdi? Allah-taala maddi aləm və onun qayda-qanunlaını elə tənzimləmişdi ki, insan həmişə imtahan halında olaaq, yalnız Allah əndəsi olduğunu niyyət və məqsədinin xalisliyini göstəsin. /İmtahan və sınaq haelə onun müxtəlif yönləi insanın əsaslı və tutalı cava tapmasına kömək edi. Ayə və əvayətləə əsaslanaaq, u öyük ilahi nemətin i qismini aaşdıııq /1-İlahi imtahan /Allah-taala imtahanını «əla», «fitnə» və eyni kökdən olan sözlələ yad etmişdi.( “Əniya” suəsi, ayə 35; ) Əə dilində “əla” sözü həm nemət, həm də möhnət və müsiət mənasında işlədili. Hə iki məna ilahi imtahan sayılı. Möhnət və müsiət insanın səi, nemət isə şükü sınağı üçündü. Quani-kəimdə də “xeyi” və “şə” işlə imtahan kimi qələmə veilmişdi. (“Əniya” suəsi, ayə 35.) Çətinliklə, müsiətlə və ədəxtliklə ilahi imtahan sayıldığı kimi, nemətlə, şadlıqla və xoşəxtliklə də ilahi imtahan hesa olunu. (“Ali-İman” suəsi, ayə 186;) /2-Nə üçün imtahan? /Ayə və əvayətlə ilahi imtahanın fəlsəfə və hikmətini müxtəlif ifadələlə əyan etmişdi. Onlaın ən əhəmiyyətlisi aşağıdakıladı /1-əla və imtahan insanın oyanışına səə olu. İmtahana çəkilən şəxs qəflət, çikinlik və azğınlıq içində olmasından xəə tutu. (“Mizanul-hikmə”, 1-ci cild, səh. 490.) /2-İlahi imtahan Allahı insanın yadına salı. (“Əaf” suəsi, ayə 130; “Tövə” suəsi, ayə 126.) /3-Nemətə sahi və möhnətə düça olmaq zülümka və kafi şəxsin pak və mücahid şəxsdən ayıd edilməsinə səə olu. (“Ali-İman” suəsi, ayə 179, 138 və 142.) /4-İmtahan insanın niyyətinin nə qədə xalis və saf olmasını müəyyən edi. (“Ali-İman” suəsi, ayə 154) /5-əla və müsiətə düça olmaq əməlin keyfiyyətini və insanladan hansının daha gözəl əməl sahii olduğunu ayıd edi.( “Hud” suəsi, ayə 7) /6-əla, müsiət və çətinlikləə düça olmaq insanın günahlaını yuyu. /7-İlahi imtahan və sınaq təkəüü, qüuu insanın qəlindən çıxaı, ona təvazökalıq öyədi, eləcə də, Allahın lütf və məhəmət qapılaını əşə cəmiyyətinin üzünə açı. /8-Mömin şəxs ilahi imtahan vasitəsilə təcüə kəs edi. /Ümumiyyətlə, elə i nəticə əldə etmək ola ki, nemət, səadət və xoşəxtlik, haelə əla, müsiət və ədəxtlik içində yaşamaq əqidə və imanı möhkəmlətmək, Allaha üz tutmaq, xəyalladan qaçı qutamaq və əməldə tovhidə çatmaq üçündü. /3-İman və imtahan /i sıa ayə və əvayətlədə göstəili ki, möminlə Allaha iman gətidikləi üçün hamıdan çox sınağa çəkilələ. Hətta mal-dövlətləi və övladlaı onla üçün sınaq vəsitəsi hesa olunmuşdu.(“Ənfal” suəsi, ayə 27-28) Möminləin imtahanı zinətə ənzədilmişdi. Sanki mömin şəxs onunla əzənmişdi. u sınaq həm də ana südü kimi qələmə veilmişdi. Köpə öz aclığını onunla aadan qaldıı. /Mömin şəxs öz imanı həddində müxtəlif sınaqlaa çəkilə və u, onun imanının keyfiyyət və kəmiyyətinin çoxalmasına səə olu. Çünki u imtahan sayəsində onun imanının əsas ünsüləi atı; yəni həm məifəti çoxalı, həm də Allaha qələn təslimçiliyi öz mənasını kəs edi. Həqiqətdə, u imtahanla vasitəsilə mömin şəxsin qiyməti və dəyəi atı. /Elə una göə də, həzət Adəm (ə), həzət Nuh (ə), həzət Yunus (ə), həzət Əyyu (ə) və həzət Məhəmməd (s) kimi ilahi peyğəmələ o qədə əza-əziyyətləə məuz qalı, ən ağı müsiətlələ sınaqdan keçdilə. /Allah-taala imtahanı dünyaya hikmətli qanun kimi hakim etmiş, sakitlik və həyəcanla, çətinlik və ahatlıqla igə qəa vemişdi. eləcə təqvalı insanla yoxlanılı və möminləə doğu yolu tutmaqda haelə həmin yolu davam etdiməkdə kömək olunu. u məsələ çox əhəmiyyətlidi. i şəxs özünün imtahana çəkildiyini göəndə, ilsin ki, Allahın qəzəinə düça olmuşdu. /Deməli, aşiqləin öz kamillikləini müsiətlədə və ağı-acılada göməsi səəsiz deyil. /Diqqət yetimək lazımdı ki, insanın yaxşı və pis yol seçməkdə ixtiya sahii edilməsi imtahan yönünə malikdi. una göə də, imtahan yaxşı həyat məqsədinə şəikdi. Necə ki, insanın təəqqi və tənəzzül yollaını seçməsi də imtahan yönlüdü. u axımdan da, imtahan insanın yaxşı həyat süməsində mühüm ol oynayı. “Mülhimə” (danışan, xeyi və şə işləi ilən),( “Şəms” suəsi, ayə 7-8.) “müsəvvələ” (çikin əməlləə sövq etdiən və onlaı insana gözəl göstəən) (“Yusuf” suəsi, ayə 18.) “əmmaə” (pis işlə göməyə əm edən),(“Yusuf” suəsi, ayə 18.) “ləvvamə” (günah etdiyi üçün, yaxud yaxşı əməlim azdı deyə, özünü qınayan),( “Qiyamət” suəsi, ayə 2.) “mütməinnə” (öz əməlindən və imanından axayın olan) (“Fəc” suəsi, ayə 27-28.) nəfsləin, eləcə də müxtəlif dəyişiklikləin mövcudluğu ilahi imtahan və onun mətəələinin yüksək əhəmiyyət kəs etdiyini göstəi.