/ /VALIQ ALƏMLƏİ /Valıq aləmində död ümumi aləm mövcuddu. Onlaın üstünlükləi nəzəə alınmaqla təti olunmuşla /1. “Lahut” aləmi, yaxud “adla və sifətlə” aləmi u aləm Allah-taalanın hədsiz-hüdudsuz kamallaından xəə vei. Necə ki, Onun zatının pak olması hə i ey və nöqsandan uzaqlıq, zaman və məkanca hüdudsuzluq yox olmamaq mənalaını göstəi. aşqa sözlə, u aləmdə Allah-taalanın xüsusi adlaı, sifətləi və əzi cilvələi aşka olunu. /2-”Əql, uh və cəəut” aləmi, yaxud “tam mücəəd” aləm u aləm maddə və onun hökmləindən pak və xalidi. /3-”Xəyal, əzəx və mələkut” aləmi, yaxud misal aləmi u aləm maddədən uzaqdı. Lakin onun hökmləilə həəkətdədi. /4-”Təiət” aləmi, yaxud “nasut” aləmi u aləm maddə və onun hökmləindən ayı deyil. /Allahın mücəəd olması məsələsinə gəldikdə, Onun mücəəd valıqından sayılan mələklələ müştəək olması düzgün fiki deyil, O, mücəəd olan aləmdən, hətta adla və sifətlə aləmindən də üstündü. /“Qeyi huviyyət”, “qeyi-zat”, “zat məqamı”, “zat mətəəsi”, əzən də (“ünəqa” və “qeyül-qüyu” kimi) aşqa sözlələ ifadə olunan Allahın zatı mütləq valıqdı, onun heç i həddi-hüdudu yoxdu, o sonsuzdu, konketləşmiş zatdan uzaqdı, nə adı va, nə də əlaməti; nə isimdi, nə sifət; nə i ad və sifətlə şətləni, nə də mütləq şəkildə – həmin sifət və ad olmadan; nə xüsusi i konketləşmə ilə konketləşi, nə də o konketləşmənin olmaması ilə; hətta mütləqlik və konketləşmənin olmaması ilə elə ona şət qoyulmu, Çünki mütləq və konketləşmənin olmaması da öz növəsində i növ konketləşmə və şət sayılı.. Allahın zatı isə ondan pak və uzaqdı. /Allahın ütün adlaı və sifətləi zat məqamından sona qəa tuu və təcəlla məqamında zahi olula. Allahın zatı gözlə göünmədiyi üçün, Onu adlaı və sifətləilə yad ediik. Ələttə, u o demək deyil ki, Allahın zatında adlaın və sifətləin kamallaı mövcuddu. Əksinə Onun ütün adlaı və sifətləi pak zatında cəmlənmişdi. u xüsusiyyətlə Onun vahid, ölünməz və i olan zatının eynidi. Onun adlaı və sifətləi i-iindən ayı deyil, Allahın pak zatından ayılıqda məna kəs etmi. Allahın adlaı və sifətləi məna cəhətdən i-iləindən fəqlənsələ də, eyniyyət məqamında (geçəklikdə) vahiddilə. Allahın zatı əsit olmaqla yanaşı, ütün kamillikləə malikdi. elə də deyil ki, Allahın zatının (məsələn) i qismini elm, i qismini qüdət, üçüncü qismini isə diilik təşkil etsin. Elm, qüdət və diilik elə Onun zatının özüdü. Yəni zatından ayı i şey deyil, zatı ilə eynidi. /Əllamə Təatəai deyi “Zəui (vaci) valıq sıf və xalis olduğu üçün qeyi-məhduddu. una göə də, Onun (zata əlavə olunan) hə i ismi, sifəti və məfhumi şəti deyil. Hətta həmin hökmdən elə pak və uzaqdı” /eləliklə, Allahın zatını düşüncə, əql, güman və kəşf vasitəsilə dək etmək qeyi-mümkündü. Hə şey onu qavamaqda acizdi. Əgə u yöndə addım atsala, həqiqətə çatmayı, heyətdə qala, yaxud xəta və azğınlığa düşələ. əli, insan Onun zatını dək etməyə qadi deyil. Quani-kəimdə uyuulu “(əin) Onlaın keçmişini də, gələcəyini də ili. Onlaın elmi isə Onu (Allahın zatını) əhatə edi qavaya ilməz.” (“Taha” suəsi, ayə 110.) /İmam za (ə) u aədə uyumuşdu “Allahın zatını hansısa i şeyə ənzədən şəxs Onu tanımamış, zat məqamına çatmaq (onu anlamaq) istəyən şəxs Onun yeganəliyini qəul etməmiş, zatını zehnində təsəvvü edən şəxs Onun həqiqətinə yetməmiş, Allahın zatının hədd-hüdudu olduğunu deyən şəxs Onu təsdiq etməmiş və Onun zatına işaə edən şəxs Allaha üz tutmamışdı.” /Hətta əql və eşq i-iilə əli olu, Allahın zat məqamına doğu yüksəlmək istəsə, heyan və səgədan vəziyyətdə qala, heç i yeə çata ilməz və öz acizlikləinə etiaf edələ. /Dua edən “dua”, iadət edən “iadət”, zik edən “zik”, aif “ifan” məqamında Allahın adlaı zahi olan zaman Onun zatına üz tutu, adlaı və sifətləi ilə Onu yad edilə. aşqa sözlə, Allahın zatına yol tapmaq qeyi-mümkün olduğu üçün Onun zatını adlaı ilə çağııla. /Məhz una göə də, əziləi haqq olaaq etiqad edilə ki, İslam dininin zühu etməsinin əsas səəi “Allah”ı olduğu kimi tanıtdımaqdı. Quani-kəim sözsüz ki, Allahı tanıtdıan i kitadı. u aədə ayələ o qədə dəin və dəqiqdi ki, ən öyük alimlə elə onun müqailində acizdilə. Allahı əşəin dək etdiyi səviyyədə tanımaq üçün Quan ayələinə müaciət edəək onlaın üzəində fikiləşin.( “əqəə” suəsi, ayə 37, 115 və 284;) / /VALIQLAIN UHU /Qeyd etdiyimiz sualın ikinci hissəsilə əlaqəda i neçə nöqtəni qeyd etmək zəuidi /1. uh həyata, şüua və iadəyə malik olan, məxluq sayılan valıqlaa aid edili. Şüusuz valığa, eləcə də Allaha−uhu Yaadana şamil etmək olmaz. u məsələni aşa düşdüyümüz kimi təsdiqləyi, həmçinin, öz sözləimizdə, uhu dii və şüulu valıqlaa aid ediik. eləliklə, i şəxs uhu mənalandıakən, onu maddi olmayan şüulu məxluqlaa aid etsə, səhv etməmişdi. /2-İsat olunmuş məsələlədən ii də udu ki, heyvanla şüu və iadəyə malikdi. u şüu və iadə onlaın vədişləi ilə ağlı deyil. Heyvanlaın i sıa həəkət və halətləi göstəi ki, onlaın şüu və iadəsi vədişləində mövcud olanladan üstündü. u həqiqəti Quani-kəim də təsdiq etmişdi. /3. Fəlsəfi və əqli süutlaa əsasən, şüu və iadəyə diqqət yetisək, uh maddi yox, mücəəddi. Həqiqətdə, uhun xüsusi fəaliyyətləinə göə, onu maddi valıq hesa etmək olmaz. İnsanın uhunun mücəədliyi fəlsəfi dəlillə və Quan ayələi ilə isat olunsa da, u dəlilləin əzisi (o cümlədən, iadənin, şüuun və gömə qailiyyətinin mövcud olması) heyvanlaın uhunun da qeyi-maddi və mücəəd olmasını açıqlayı. /4. ütün valıq aləminin Allahın məxluqu olması, Ona aid edilməsinə axmayaaq, Quani-kəimdə insanın uhunun Allahın uhundan olması ilə əlaqəda xüsusi söz açılmışdı. Məhz u səədən də, ütün valıqla aasında yalnız insan Allahın xəlifəsi olmağa layiq göülmüşdü. Heyvanlaın uhunun Allahın uhundan olmasına gəldikdə, ayə və əvayətlədə u aədə heç nə deyilməmişdi. (“Hic” suəsi, ayə 29; “Əniya” suəsi, ayə 91; “Səcdə” suəsi, ayə 9. “əqəə” suəsi, ayə 30-33.) / /VALIQLAIN TƏSİHİ (ZİKİ) /Ayə və əvayətləə əsasən, Allah-taalanın müqəddəs zatına təsih, təqdis və tənzih edilməsi (Onu ütün ey və nöqsanladan uzaq ilmək) yalnız insana yox, ütün valıqlaa aiddi; yəni ütün valıqla Allah-taalanın pak zatına həqiqi mənada təsih və təqdis edi, Onu ey və nöqsandan uzaq ililə. Valıq aləminə qədəm qoyan hə mövcud öz məqamı həddində Allahı dək edi, öz istedadı qədə Ona inanı, gücü çatdığı qədə Ona doğu can atı, elmi və iliyi qədə Onu çağıı. Allaha üz tutduğu üçün Onun yolunda qədəm atmağa aşlayı. Allah-taalaya itaət və pəəstiş yalnız insana, ya heyvana yox, ütün valıqlaa aiddi. Ayə və əvayətlə u həqiqəti aydın şəkildə açıqlayı. iz u mövzuda iki ayə və iki əvayətə işaə etməklə kifayətləniik /1. “Yeddi göy, ye və onlada olan ütün məxluqla Allaha təsih deyi. Elə i şey yoxdu ki, Allaha təif deyi Ona şükü etməsin. Lakin siz onlaın təsihini anlamazsınız. Allah, həqiqətən, həlim və ağışlayandı.” (“İsa” suəsi, ayə 44.) /Allah-taala u ayədə əvvəlcə yeddi göyün, yein və onlada olanlaın təsihini açıqlayı, sona məsələnin əhatəsini genişləndiəək uyuu “Elə i şey yoxdu ki, Allaha təif deyi Ona şükü etməsin.” uada Allah-taala ütün məxluqlaın təsihini çox zəif və incəliklə əyan etmişdi. Nə üçün hamı Ona təsih edi? u qədə məxluq haa, O haa? əli, Onun zatı pak və müqəddəsdi və məxluqla Ona çata ilməz. Lakin Allah-taala həlim və ağışlayan olduğundan hamı Ona ümid əsləyi, Ona çatmağı azulayı və azulaına da nail olula. Allah-taala qeyd etdiyimiz ayədə uyuu “Lakin siz insanla ütün məxluqlaın (Allaha) təsihini aşa düşmüsünüz və ona dəqiq elminiz yoxdu.” /Doğudan da, iz insanla valıqlaın Allaha zik deməsini və Onu yad etməsini anlamııq. unu yalnız peyğəmələ, övliyala və aiflə aşa düşü, göülə. Əgə iz də Allaha aşiq olsaydıq, eşqin ən yüksək məhələsinə nail olan və ütün məxluqatın təsih etməsini göən həzət Davud (ə) kimi dağlaın təsihini göədik. əli, dağla həmişə Allaha təsih və təqdis edilə. Lakin unu eşidən qulaq, göən göz lazımdı. /2. “(Ya Məhəmməd!) Məgə göylədə və yedə olanlaın, qanadlaını açı uçan quşlaın Allaha təsih və təqdis edi şəninə təif dedikləini gömüsən? Onladan hə ii öz duasını, şükü-sənasını ili. Allah onlaın nə etdikləini iləndi!” (“Nu” suəsi, ayə 41.) /Allah-taala u ayədə insanlaa xəədalıq edəək uyuu “ütün məxluqla öz namazını və təsihini yaxşı ili.” u incə-nöqtə elə i həqiqəti göstəi ki, ütün məxluqla Allahı istəyi və Onu istədikləini yaxşı ililə. /3. “Duul-mənsu” kitaında həzət Peyğəməin (s) elə uyuduğu nəql olunmuşdu “Həzət Nuh (ə) vəfat edəkən iki oğluna uyudu “Mən sizə Allah-taalaya təsih və həmd-səna etməyi əm ediəm. Çünki Allah-taalaya təsih və həmd-səna etmək hə i məxluqun namazıdı. una göə də, ütün məxluqlaa uzi veili.” Yəni, məxluqla Allaha təsih deyi, u işi davam etdiməklə öz uziləini alı və nöqsanlaını aadan qaldııla. /4. Yenə də həmin kitada həzət Peyğəməin (s) elə uyuduğu nəql olunmuşdu “ütün heyvanlaın, həşəatlaın, yein, qaışqalaın, itkiləin, çəyitkələin, atlaın, dəvələin, ütün canlı və cansızlaın ömü müddəti onlaın təsihləindədi. Onlaın (Allaha) təsihi sona çatdıqda Allah-taala onlaın canlaını alı. Onlaın canlaının alınmasının ölüm mələyinə (Əzailə) heç i dəxli yoxdu.” /u və digə əvayətlədən aydın olu ki, Allaha təsih etmək öncə dediyimiz kimi, ümumi i məna kəs edi, ütün məxluqlaa və valıq aləminə şamil olunu. /***