/ /Hə şeydən öncə qeyd etmək lazımdı ki, insan u dünyaya öz ixtiyaı ilə gəlməsə də, “valıq” və onun təsiləi kimi misilsiz nemətə malik olmuşdu. unun müqailində yox və puç olmaq ən öyük zəədi. Allah-taala Öz lütfü və məhəməti sayəsində izi yoxluq düzənliyindən çıxaaaq yaatmış və valıq aləminə gətimişdi. elə i hədiyyəyə sahi olduğumuz üçün Ona şükü etməliyik. axmayaaq ki, u işdə heç i ixtiya və iadəmiz olmamışdı! /İnsan valıq aləminə gəlişində heç i ixtiyaa malik olmasa da, Allah-taala Öz lütfü və məhəməti sayəsində onu necə yaşamaq, necə olmaq, necə yol getmək və necə həəkət etməkdə tamamilə azad qoymuşdu. u da öz növəsində ən öyük nemətdi. Təəssüflə olsun ki, əşə cəmiyyəti ondan yaxşı şəkildə istifadə etmi. əli, əgə Allah-taala məni u zəmində də məcu etsəydi, düzgün, yaxud əyi fikiləşməkdə, əftaımda və davanışımda məcu olsaydım, u sualı iəli sümək haqqına malik idim. Lakin həqiqət elə deyil! / / /Əgə insan öz həqiqətinə, məqamına diqqət etsə, heç vaxt elə ədinliyə yol veməz. u aədə çox danışmaq ola. Lakin insan üç incə nöqtəyə diqqət yetiəək düşünsə, u ədinlikdən uzaqlaşa və gözəl nəticə əldə edə. /1. İnsan valıq aləminin gül-çiçəyi, tacı və ütün məxluqlaın ən şəəflisidi. Həqiqətdə ütün dünya məhz onun üçün yaadılmışdı.( “İsa” suəsi, ayə 70; “Mizanul-hikmə”, 1-ci cild, səh. 360-361.) /2. İnsanın mahiyyəti izaha ehtiyaclı i kitadı. Onu izah edən müəllifindən, yəni Allahdan aşqa heç kəs ola ilməz. Çünki u kitaın müəllifi Onun Özüdü. u mövzuda ayə və əvayətləə diqqət yetimək zəuidi. Quan insanın yaadanı kimi Allah-taalanı tanıtdıı. İlahi kita axımından insanın Allaha qaşı məifəti nə qədə atsa, həm dünyanı, həm də özünü i o qədə yaxşı tanıya. Çünki valıq aləminin Xaliqi öz yaadılışında təcəlla edi. ütün yaadılış Onun nişanəsi olduğundan Allahın xəlifəsi adını qazanan insan da Onun adlaının zahi olduğu ünvandı. Allahı və Onun öyük adlaını gözəl tanımaqla insanın məqamını daha da atıq aşa düşmək ola. /3. Quani-kəim əllidən çox ayədə pis sifətləə işaə etmiş və onlaa malik olan insanı da məzəmmət etmişdi. una paxıllıq, zəiflik və süstlük, tələskənlik, zülm və nadanlıq kimi sifətləi misal göstəmək ola. Lakin unlaın hamısı insanın təiətindən qaynaqlanı və u əzil sifətləin yaanmasının mənəyi insanın təii caziələidi. Necə ki, fəzilətləin və səciyyəvi xüsusiyyətlə ən üstün təii caziələdən əsəyə gəli. Diqqət etmək lazımdı ki, əş aləmində əzil sifətləin heç i kökü yoxdu. “(Yedə və göydə) Elə i şey yoxdu ki, onun xəzinələi izdə olmasın; Lakin iz ondan yalnız müəyyən (lazım olduğu) qədə göndəiik!”( “Hic” suəsi, ayə 21) – ayəsində nəzədə tutulmu. Ələttə, “(Ey insan!) Sənə yetişən hə i yaxşılıq Allahdandı, sənə üz veən hə i pislik isə özündəndi!”( Nisa” suəsi, ayə 79.) – ayəsinə əsasən, ütün pisliklə və əzil sifətlə insanın özündəndi. /u həqiqəti unutmaq olmaz ki, atini nu insanın fitətindən şölələni. Əgə u ilahi mənə (fitət) qəflət yuxusundan oyansa, nəfsani istəklə və çikinliklələ ötülməsə, daha da işıqlana. Amma o, günah pədəsinin axasında qalanda, günahka insan öz mahiyyətini gömü, fitətində nu olmadığı üçün, i müddət sona kimliyini tamamilə yaddan çıxaa. İnsanın fitəti yalnız elm və məhəətlə şölələni; çünki Allahı insana göstəən və insanı Ona çatdıan elmdi. Əgə qəflət yuxusundan oyanmaq, günahladan və əzil sifətlədən uzaq olmaq istəyisinizsə, elm adınca getməli, sona ona əməl etməlisiniz. una əsasən, elm və iliyə yiyələnmədən ilahi məifət adınca getmək nadanlıqdı. Eləcə də əməlsiz elm axtaan insanın ömü dəyiman daşının öz oxu ətafında fılanaaq dayanmasına, nəticə də həəkətsiz qalmasına ənzəyi. /İnsan özünü tanımaq üçün səy göstəməli, özünü ucuz qiymətə satmamalıdı. /4. Ümidva olmağın əhəmiyyəti Allah-taala Onun əhmətindən ümidsizliyi olmağı öyük günahladan ii, əzən küf saydığı üçün, həzət Peyğəməi-Əkəmə (s) xitaən uyumuşdu “(Ya Peyğəmə! əndələimə) De “Ey Mənim (günah töətməklə) özləinə zülm etməkdə həddi aşmış əndələim! Allahın əhmətindən ümidsiz olmayın. Çünki Allah (tövə etdikdə) ütün günahlaı ağışlaya. Həqiqətən, O, ağışlayan və əhm edəndi!”( “Zümə” suəsi, ayə 54.) Allahın elə xita etməsinin səəi udu ki, əgə i şəxs Allahın əhmətindən ümidsiz olsa, onun öz həyatında yaxşı və əyənilən əməllə yeinə yetiməsi, yaxud çikin əməllədən, öyük və kiçik günahladan çəkinməsi üçün daxili i amil olmayacaq. Çünki insanın daxilən təhik olunmasında iki amil ol oynayı 1-Ümid və əhmət. 2-İlahi əzadan qutuluş. /Ümumiyyətlə, diqqət etmək lazımdı ki, ilahi lütf və məhəmət əndələin paklanmasına səə olu. una göə də, elə i əhəmiyyətli məsələni unutmaq olmaz.