əli, hə i şeyin, hə i şəxsin xaliqi və yaadan səəi va. Amma diqqət yetimək lazımdı ki, göəsən, u qanunun meyaı va, ya yox? Digə təəfdən, göəsən, Allah-taalada u meya mövcuddumu, O da u qanuna aid edilimi? /Əvvəla, “hə i valığın və nəticənin i səəi vadı” – qanunu meyaa əsaslanı. Necə ki, İslam filosoflaı u məsələ aəsində ayıca i fəsildə əhs etmiş və ona “Səəə möhtac olmağın meyaı” adını vemişlə. u məsələni qısa şəkildə elə əyan etmək ola ki, əgə səə əlaqəsinin pedmeti mütləq şəkildə valıq olasa, mənası udu ki, valıq (olduğu kimi) səəə möhtacdı. u da, hə i valığın səəə möhtac olmasını tələ edi. Lakin elə i mətlə, aydın olmadığı kimi, onun heç i dəlili də yoxdu. Üstəlik onun əksini süut edən dəlillə va. Allah-taalanın valığını süut edən dəlillə göstəi ki, səəə möhtac olmayan valıq da mövcuddu. una əsasən, “hə i valıq səəə möhtacdı” – qanununun pedmeti mütləq deyil, onun şəti vadı. əs, u pedmetin şəti nədi? /İslam filosoflaın nəzəincə, hazıkı məsələnin pedmeti “mümkün”dü; yəni, zati olaaq mövcudluğu (yoxluğu) mümkün olan fəz edilməsi qeyi-mümkün olmayan hə i valıq səəə möhtacdı. Haluki Allah-taala «mümkün» yox, «zəui» i valıqdı; yəni, Onun fəz olunmaması mümkün deyil. Onun üçün valıq zəui, yoxluq isə qeyi-mümkündü. Mövcud olu-olmaması əaə olan valığın səəə ehtiyacı va. elə ki, səə yaanı, i təəfi aşqa təəfə qali edəək ona valıq vei. Çünki o şey öz-özünə nə mövcud, nə də yox ola ilə. Lakin Allah-taala “zəui valıqdı” və Onun üçün valıq vacidi. una əsasən, “hə i şey səəə möhtacdı” – cümləsində məqsəd (Allaha da aid edilən) hə valıq yox, “valığı mümkün olan” hə i şeydi. /undan əlavə, əgə (valığı zəui olan) Allahı yaadan i səəin mövcudluğunu fəz etsək, fəlsəfədə atilliyi süut edilmiş sonsuzluğa – mühakimə ilə süutlaın i-iindən asılı olaaq davam edi, müəyyən i nəticəyə çatmamasına – düça olacağıq. Əgə (sonu olan və sonu olmayan) i sıa səə və nəticələi, xaliq və məxluqlaı zati olaaq zəui, səəi və yaadanı olmayan valığı nəzəə almadan fəz etsək, ümumi şəkildə və ayı-ayılıqda onlaın heç ii zəui olmayacaqdı. Zəui olmadığına göə, vücuda da gəlməyəcəkdi. Çünki hə i nəticə zəui olaaq (zaman axımından yox, dəəcə axımından) vücuda gəli və onun yox olması əsla mümkün deyil. Əgə onun min i şətlə yaanmasını, hə hansı i silsilənin mövcud olmamasını nəzəə alsaq, vaciin mövcud olmadığını göəcəyik. Məlum olduğu kimi, valığın özünün özünə səə olması və öz məhvinin qaşısını ala ilməsi də elədi; çünki o silsilənin, yaxud ütün silsilənin səəinin mövcud olmasını fəz etsək, nəticə vaci olaaq vücuda gələcəkdi. Lakin izim fəziyyəmizə göə, həmin səəin də yox olması mümkündü və nəticənin yox olması yolu həmin səəin yox olması vasitəsilə açıqdı. Necə ki o səəin yox olmasının yolu səə olmaması vasitəsilə də açıqdı. u minvalla o, sonsuz olaaq nəticəsiz qalacaqdı. Yəni, hə i nəticəni nəzəə alsaq, onun yox olması yolu öncəki ütün səələin yox olmasının vasitəsilə açıqdı. /eləliklə, ütün silsilələ «vaci» yox, «imkan» məhələsindədi. Demək, zəui məhələyə çatmayınca, vücuda gələ ilməz. u silsilədə təkcə zati olaaq zəui valıq yoxluq imkanının qaşısını alı. Lakin valıq aləmi mövcud olduğu üçün vacidi, vaci olduğu üçün də u aləmin aşında zəui valıq duu və Onun zatı ilə ütün mümkünləin valığı zəuət tapı.