/Əsas sual undan iaətdi İnsan əqli Allahın zatının hansı sifətləə malik olduğunu aşa düşməyə qadidimi? Onun zatına hansı sifətlə layiqdi, hansı sifətlə layiq deyil? Göəsən, insan əqli ilahi sifətləi dək etməyə qadidimi? Əgə insan u aədə fikiləşsə, müəyyən i nəticəyə nail ola iləmi? /Müsəlman sxolastla u suallaı müxtəlif şəkildə cavalandımışla. iz uada yalnız Əllamə Təatəainin ən tutalı və mükəmməl cavaını qeyd etməklə kifayətləniik /İnsan əqli Allahın sifətləini dək etməyə qadi olduğundan, onla haqqında aaşdıma da apaa ilə. Allahın elm, qüdət və həyat kimi zati; əhmət, məğfiət (ağışlamaq), uzi, nemət və hidayət kimi feli sifətləini isat etməyimizin, eləcə də valıqlaın Ona möhtac olduğunu qavamağımızın səəi məhz udu ki, həmin kamillikləin nümunələini özümüzdə göüük. Məxluqatda mövcud olan kamil sifətlə valığın əsas mənəyi olan Allahın həmin kamillikləə malik olmasının əlamətidi. Eyni zamanda, Allahın zatının və sifətləinin incəlikləinə ələd olduğumuzu iddia etmiik. Əksinə etiaf ediik ki, əqlimizlə isat və vəsf etdikləimiz Onun malik olduqlaından fəqləni. Məsələn, özümüz məhdud olduğumuzdan, Allaha aid isat və vəsf etdiyimiz elm də məhdud olu. Haluki Allah-taala məhdud şeylədən üstün və öyükdü. u məfhumla məhdud olduğundan Allahın sonsuz vücudunu əks etdiə ilmi. Ələttə, u, əqlin u mövzuda hökmünün mötəə olmamasının səəi deyil. Məsələn, insanın Allah-taala ilə tanışlığı insanın əlləini dənizin suyuna yaxınlaşdıı, ondan götümək istəməsinə ənzəyi. elə ki, o şəxsin su içməkdə məqsədi yalnız öz susuzluğunu aadan qaldımaqdı. O dənizdən iki əlinin tutacağı miqdadan atıq su götüə ilmədiyi üçün, undan yuxaı hədd haqqında əsla fikiləşmi. / / /iz öz əqlimiz və düşüncəmiz həddində Allahın sifətləini aşa düşüük. Lakin Allaha aid edilən u məfhumlaın həqiqi və izim düşüncəmizdən üstün mənalaını qəul etmək üçün səli sifətləə müaciə edi, ilahi sifətlələ ağlı düşüncə nöqsanlaını aadan qaldıııq. Eyni zamanda, “Allah alim, qadi və diidi” – deyi, əlavə ediik ki, Allah-taala vəsfə sığmı və izim vəsfləimizdən olduqca üstündü. u, izi həqiqətə daha da yaxınlaşdıı. /iz inanııq ki, u məfhumla əqlimizin dək etdiyi mənalaın fövqündədi. əziləinin iddi etdikləi kimi, ütün u ilahi sifətləin və adlaın tək halda məcazla və təmsili istiaələ olduğunu qəul etmiik. Məsələn, “Həsən ildi” və “Allah ildi” cümlələi aasında heç i fəq qoymayı, onlaın eyni məna daşıdığını düşünüük. u məna alimin müəyyən i şey ilməsindən iaətdi. unu da iliik ki, Həsənin elm və iliyi yalnız zehn vasitəsilədi. Lakin unu Allaha münasiətdə təsəvvü etmək qeyi-mümkündü; çünki Allahı zehnlə vəsf etmək olmaz. Ələttə, u xüsusiyyət elmin əyani nümunələindəndi və məfhumun dəyişilməsinə səə olmu. una əsasən, məfhum idi və əyani nümunələin xüsusiyyətləi məfhuma təsisizdi. eləliklə, Allahın sifətləinin əyanında ümumi qayda udu ki, onlaın məfhumlaını səli sifətlə vasitəsilə nöqsanladan uzaq ilək. /Nəticə iz Allahın sifətləi dedikdə insanın sifətləindən aşa düşdüyümüz mənalaı nəzədə tutuuq. Əql insanın malik olduğu sifətləi dək etdiyi kimi, Allah-taalanın sifətləini də dək edi. Lakin insanla Allah aasında dəəcə fəqinə göə Allah-taalanın sifətləinə şühə yaanı. u şühə səli sifətləin köməyilə aadan qaldıılı. una əsasən, süuti və səli sifətlə vasitəsilə məfhumda heç i dəyişiklik etmədən, onu həqiqi xaici nümunələə tətiq edəək deyiik “Allah mövcuddu, lakin Onun valığı məxluqlaın valığından fəqləni; Allahın elmi va. Lakin Onun elmi insanlaın elmindən fəqləni; Onun qüdəti va. Lakin məxluqlaın qüdəti kimi deyil; O diidi. Lakin u diilik məxluqlaın diiliyindən fəqləni...