Zik kəlməsi yad etmək, dildə oxumaq, xatılamaq, ziki etmək, oxumaq, sitayiş, dua, ved və...sa, mənalada işlədili.[1] İfanda isə yad etmək, əməldə pəhiz, qounmaq, itaət, namaz, Quan və... s mənalada işlədili.[2] /Allahla aitə qümağın ən gözəl cilvələindən ii zikidi; Allahı ziki etmək, İlahi adlaı yad edəək insan öz məhdud valığını unutmağdı və una davam etmək qəlin günah cikinlikləini təmizləməkdi Çünkü Allahı yaddan cıxamaq qəlin qəsavət ağlamasına səə olu. /Odu ki İlahi peyğəmələin (s) və səmavi kitalaın isaləti u qəsavətləi aadan apamağdı. unun ücündə “ziki” peyğəməin (s) sifətləindən və Quanın adlaından sayılmışdıla. O cü ki, quan peyğəməin ziki olmasına elə işaə edi[3] /«... قد انزل الله اليكم ذكراً رسولاً يتلوا عليكم آيات الله...»‌ /Allah i ziki (peyğəməi ) sizə doğu göndədi ki, İlahi ayələi sizin ücün oxsun. /Həmcinin Quanın adlaından iidə zikidi[4] /«انّا نحن نزّلنا الذكر و انّا له لحافظون» /iz ziki (Quanı) sənə nazil və iz onu qouyacağıq. /Quan və peyğəməin adlaınınziki qoyulmasının illəti udu ki, Allahı yad etməyə səə olula; cünkü i şeyi yad etmək insanın əvvəldən olan elminə ağlıdı, amma peyğəmə və səmavi kitadı ki, qəflət pədəsini insan qəlindən kənalaşdıı və İlahi nuu ona catdıı. unun ücündə Allahı ziki etmək insanı maddi dünyadan mənəviyyatın ən yüksək dəəcəsinə cstdıı. Insanda ümüd yaadı, insan həyatının cətin məqamında hiss etdiyi ümüdsüzliyə son qoyu. /Zikin dəəcə və növləi /Zik i növ Allaha iadət və digə iadətlə kimi i necə hissədən iaətdi O cümlədən umumi və xususi zik; umumumi ziki müəyyən i valığa məxsus deyil əlkə hə i şeydə onu müşahidə etmək ola; yəni ütün valıqla Allahı zik edilə. /Xususi zikyaadılmışladan müəyyən i növünə məxsusdu o cümlədən mələklə və ya insanlaın xususi ziki. Zik əzi vaxtla dildə və əzi vaxtlax isə qəldədi. Ələtdə u cü hissəyə ölmək insana məxsus deyildi; cünkü digə şuulu valıqla da əzi vaxtla Allahı yad edilə ki, onlaın qəlləində olan zikiləidivə əzi vaxtla isə özləinə məxsus dilləində Allahı zik edilə ki onlaın dilləində olan zikiləidi. İmam Məhəmməd Qəzali Kimyayi Səadət kitaında deyi Zik död dəəcədən iaətdi /iinci Dildə zik olunan lakin qəl ondan qafil ola; u cü zikin təsii də zəifdi, lakin təsii vadı; cünkü o dil ki, zikilə məşquldu zik etməyən dildən üstündü. /İmam Xumeyninin dildə olan zik aəsində nəzəi udu axmayaaq ki, haqqı (Allahı ) zik etmək qəlin sifətləindəndi və əgə qəl zik edisə onun ücün olan ütün xeyilə ona şamil olu, amma daha yaxşısi udu ki, qəldə olan zik dildə edilən zikiin adınca olsun. Zikin ən fəzilətli məhələsi odu ki, insanın kamil olmasına səə olsun və onun təsii insanın daxilində və zahiində aşka olmalıdı,qeyd edək ki, dildə olan zik də əyənilmiş və insanı əzi həqiqətləə çatdıı; odu ki, əvayatlada dildə deyilən zikiin əzəmətli olduğuna işaə olunmuşdu.[5] /İkinci Üəkdə zik olunu lakin diqqət olunmü. /Ücüncü Qəldə zik olunu lakin cətinliklə onu dildə istifadə edi. /Dödüncü O ki, qəldə davamlı olaaq yad olunu Allah Taaladı nəinki zik.[6] /Zikin təsiləi /Zik əndənin Allahla olan mənəvi aitəsidi, və u aitənin ecazka əsələi və nəticələi vadı ki, onladan hə ii insan əxlaqının və təiyəsinin təlimində öyük olu vadı. u səməələin əzi mühüm olan nəticələinə işaə ediik /əndəyə nisət Allahı yad etmək /Allahı yad etməyin ilk təsii udu ki, Allah da o insanı yad edi /«فاذكرونى اذكركم...»[7] /Məni yad edin, sizi yad edim. O ki, ayədə Allahı yad etmək, əndənin yad edilməsiylə nəticələni. Dəqiq i nöqtə əldə olunu və oda Allah təəfindən iki növ zikin təsəvvü olunmasıdı; /A Umumi zik / Xususi zik /Ümumi zik, Allahın umumi hidayətindən iaətdi ki, ütün valıqlaa şamil olu və xususi i dəstəyə məxsus deyil unun şahidi isə kainatın yaadılışında Allahın ümumu zikidi ki, ütün valıqlaın tamam imkanlaıyla yaatmışdı; u ümumi zik Allahın ümumi feyzidi ki, hec zaman əlaqəsi kəsilmi. Amma xususi zik məxsus əndələə və zik sahləinə şamil olu və i növ Allah təəfindən lütf və məhəmətdi. /Qəlin aydınlığı (saflığı) /Allah Taala öz zikini qəlin ayılması və nulu olmasının səəi ili. İmam Əli (ə) oğlu İmam Həsən Muctəaya (ə) yazdığı məktuunda tövsiyə edi Hə şeydən əvvəl qəlinin aad olmasına diqqət etsin /«فانى اوصيك بتقوى الله - اى بنى- و لزوم امره و عمارة قلبك بذكره...»[8] /Oğlum! Səni təqva və Allahın əmiləinə əməl, zik vasitəsiylə uhunu və qəlini aad etməyə o cümlədən Allaha təvəkkül etməyə tövsiyə ediəm.... /Ölmuş qəlin müalicəsi və yenidə diilmə ücün ən mühüm amillədən ii, Allahı zik etməyə sığınmaqdı; Allahın ziki etmək nudu onda payida olmaq, qəli zülmət, qəzavət və ümüdsüzlükdən nicat vei. Zikin u cü səməəsini Həzət Əli (ə) elə əyan edi /«ان الله تعالى جعل الذكر جلاءً للقلوب تسمع به بعد الوقرة و تبصر به بعد العشوة و تنقاد به بعد المعاندة...»[9] /Allah Taala özünün ziki olunmasını qəlin nulanması ücün i yol qəa vemişdi ki,onun vasitəsiylə qulaq ka olduqdan sona eşidi, göz kö olduqdan sona göü və düşməncilikdən sona dost və mehiancılıq yaanı. /Üəyin sakitlik tapması /Allahı zik etməyin ücüncü əsəi ki, əyan olunmuşdu, hə i şəxsin üəyinin sakitlik tapmasıdı. Quani- Kəim una işaə edəək uyuu /O kəslə ki, iman gətii və qəlləində Allahı yad edilə, ilin ki, yalnız Allahı yad etməklə üəklə sakitlik tapı.[10] /«الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكرالله الا بذكر الله تطمئن القلوب» /Allahı yad etmık həyacan və süstlüyün dəmanıdı ki, pisxoloqlaın nəzəində onun illətləi qoxu, gələcəyinin necə olacağı, müvəffəq olmayacaqında qoxusu, təiifəlakət və xəstəliklədən qoxmasıdı. Həyacan xəstəlikləi məsələsindən əlavə insan fitətində ahatcılıq istəyi vadı və insanlaın i cox fəaliyyətləi əslində İlahi fitətin nidasına cavadı. əgə özümüzün və i cox insanlaın həyatına nəzə salsaq, göəik i cox işləimizdən məqsəd sakitlik və əminamanlığa yol tapmaqdı; yəni insanla həyatı oyu səy edilə nomal həyata həyata sahi olsunla. uada insanla eyni mövzüdə olan i nöqtəyə sahidilə. Lakin anlaşmamazlıq əzi şeyləin təyin olunmasındadı ki, insan həyatına ahatlıq ağışlayı. /i cox insanla u qiymətli gövhəi va- dövlət və maddiyatda göü və əzi insanla isə onu məqam və şöhət daxilində göülə. Amma Quani- Kəimdə u əmniyyət və ahatlığı yalnız Allahı yad etməkdə göü /«...الا بذكر الله تطمئن القلوب» /ilin yalnız Allahı yad etməklə qəllə ahatlıq tapı. Namaz aəsində uyuu /«...اقم الصلاة لذكرى» /Namazı məni yad etmək ücün əpa et.[11] /Allahdan qoxu /O cümlədən mömünlə ücün Allahı yad etməyin səəi Allahdan qoxmalaıdı. Quan u aədə uyuu /«انما المومنون الذين اذا ذكر الله و جلت قلوبهم...» /Yalnız mömünlədi ki hə vaxt Allahın adı yad etsələ qəlləinə qoxu düşə.[12] /Günahlaın ağışlanması /Allahı yad etməyin axiət dünyası ücün olan faydalaından ii də günahlaın ağışlanmasıdı ki, Allahı zik edən insanlaa şamil olu və undan əlavə, Allah öyük səva vədəsi onlaa vemişdi. Quani - Kəim u aədə uyuu /«... و الذاكرين الله كثيراً و الذّاكرات اعدّ الله لهم مغفرة و اجراً عظيماً» /O kişi və qadınla ki Allahı daha cox zik edilə, Allah onlaı ağışlaya və öyük sava təyin etmişdi. [13] /Allah Taala günahlaın ağışlanması ücün i cox yolla təyin etmişdi və hə i şəxs müəyyən vasitəylə özünün ağışlanmasınıistəyi, O yolladan ii də Allahı daha cox zik etməkdi. /Hikmət və elm /Zikin digə faydalaından ii, ağıl və hikmətin kamilləşməsidi. Ziki insanın fiki və düşüncəsinin inkişaf olmasına səə olu. İnsan u məqama sahi olu ki, qeyi həqiqətləini özündə əks etdii və Allah Taala u cü insanlaln ağılını kamil edi. u həqiqəti İmam Əli (ə) u cü əyan edi /«...و ما برح لله - عزت آلاؤه- فى البرهة بعد البرهة و فى ازمان الفترات عبادٌ ناجاهم فى فكرهم و كلّمهم فى ذات عقولهم فاستصبحوا بنور يقظة فى الابصار و الاسماع و الافئدة...» /Həmişə Allah ücün (ki, nemətləi öyükdü) hə i müddətdən sona digə i zaman peyğəmələin (s) olmadığı i zaman və dinin süstləşdiyi i anda i sıa insanla va idi ki, Allah onlaın fikiləindən onlaa öz siləini agah edi və onlaın ağıllaı vasitəsiylə onlala danışı. Onla hidayət çıağını qulaq və qəllədə şölələndidilə.[14] /Zik və zikedənləin mənəvi məqamı /Zik kəlməsini iki mənayə, yad (yada salmaq) və ved yəni Allahın adını təka etmək - istə dildə olsunistəsədə qəldə dəlalət edi. Odu ki, zikin məhələləi və onlaın aasında olan aitə və zik edən insanlaın mənəvi məqamlaı aəsində də əhsə ye veilsə daha yaxşı ola. /Zikin, yad etmək mənasında olması aəsində demək lazımdı /Hə i şəxs və insan öz zikinin cəəyanında, i yolu yad etməyə məşqul odu ki, Allahdan aşlayaaq ən aşağı mənaya çatı; yəni zik edən şəxs Allaha doğu qayıdan i yolda həəkət edi Onu yad edi və ələtdə u yüksək mənəvi və ifani uhiyəyə də yiyələni ki, əzi vaxtla onu ya yad edəək, vüsal həyatını yad etmək kimi adlandııla; çünkü insanın uhu səmala quşudu, u diyada hican və qüət qəminə düça olmuşdu, zaman keçdikcə öz əsl vətənini yad edəək ona doğu həəkət edi. Ələtdə u yol həmin zik yoludu ki, Allahı yad etməklə əldə olunu. Hə i insan o valığı yad edi ki, onu əvvəlcədən gösün və sonala unutsun, o cü ki, Quani- Kəimdə u mövzuya işaə edi O kəslə ki, Allahı unutmuşdula, özləini də unutmuşdula. /«وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ» /O şəxslədən olma ki, Allahı yaddan çıxaıla, Allah da onlaın (özləini yaddan) çıxamağa düça etdi.[15] /Oduki namaz, Quan, peyğəmə və ütün o işlə ki, zikin çəçivəsindədilə və zik mənasında istifadə olunmuşdula, tamamıyla u cü zikiləi hekayət edilə. /unun üçün də onlaa zik mənası şamil olu. u nəzəiyyədən məlum olu, hə i çəxs özünə məxsus məqamda Allahı zik edi, təəssüflə olsun ki, i sıa insanla öz həqiqətinin Allahla olan fiti atəsini yad etmi və yalnız dilində zik edi. /əzi insanla isə özləinin u İlahi həqiqətləindən agah olu Allaha doğu qayıtmaqlaını tələ və zik edilən istiqamətində həıəkətinə davam edilə ki, Zaki (zik edən ) və zik edilən i olula. u nəzəiyyəyə əsasən hə iinci müəyyən və xususi zik məqamında özünə ye tutmuşdu ki, yalnız özünə məxsusdu. /Amma zik aəsində ki, ved mənasındadı və Allahın adlaını təka etməkdi, demək lazımdı ki u məsələ islamda iki nəzəiyyə və iki müxtəlif cəhtdən diqətə alınmalıdı. /Şəiət axımından /İfan və məzhə axımından /Şəiət axımından i çox hədisləə işaə etmək ola ki, onlada zik etməyə tövsiyə olunmuşdu; onlaa əməl etmək insanın Allaha yaxın olmasına və mənəviyyatının güclənməsinə səə olu. unun ücün də ütün ziklə və vedlə əyənilmiş və hə i şəxs, istənilən məqam və mənzilətə zik vasitəsiylə sahi ola ilə; misal üçün ən çox sifaiş olunmuş zikilədən i neçəsi də salavat göndəmək və ya ağışlanmaq diləmək “vəla həvla vəla quvvətə illa illah” və... kimi ki, dua kitalaında və məşhu əvayətlədə gəlmişdi, zik edilməsi məsləhət göülü. u ziklə, xususi şəait, ifan və iyazət əhlinə, o cümlədən indanla və mənəvi məqam sahiləinə məxsus deyil, əlkə ütün u ziklə qəlin təmizlənməsinə və Alaha doğu mənəvi və daxili meacın həyata keçməsidi. /Amma ifan axımından /Ümumi olaaq əzi ifan əməlləndə müşahidə olunu ki, əməl sahii xususi i ziki müəyən saat və müəyyən günlədə (qıx gün) zik etməyə tövsiyə olunu ki, insan uhiyəsində özünə məxsus təsiləi qoyu. u nöqtəyə diqqət etmək lazımdı ki, u cü vedləin icazə və müəllimə ehtiyacı vadı, odu ki, onu hə i şəxsə tövsiyə etmə olmaz. Ələtdə u zaman, hə i şəxsə özünə münasi zik və ved ixtiyaında qoyulacaqdı; unun üçün də ıamil i müəllim öz elmi əsasında təəfdalaına xususi poqamla və vedlə veəcəkdi; əslində mənəvi i alət olaaq u zikləin təsiləindən əhələnəcəkdi. u nəzəiyyədə zik və vedlədən kömək amili kimi istifadə olunu ki, mənəvi meacın və ya qey məqamlaına giiş məhələləi o şəxs üçün hasil olacaqdı. Əsl mənada xususi məqama nail olmaq, mənəvi aləmləi yad etmək kimi hesa olunu. /Qeyd etmək lazımdı ki, əzi kitalada i sıa əməllə nəql olunmuşdu ki, qey amilləi əldə etmək üçün əzi vedləi əyan edilə. u məsələyə agah olan müəllim olmadan onlaa əməl etmək yolu azmaqla nəticələnəkdi; unun üçün də u yola davam etmək üçün kamil i müəllimin olması zəui sayılı. / /[1] - Sədi, Gülaa, Fəhənge istilahate ini Əəi, səh 228, Şəfii nəşiyyatı, ikinci çap, Tehan 1384. /[2] - Səccadi, Seyyid Cəfəi, Fəhənge istilahate ifani, səh 402, Təhui nəşiyyatı, dödüncü çap, Tehan 1378. /[3] - Təlaq, 10 və 11 /[4] - Hic, 9 /[5] - İmam Xumeyni, çehel hədis, səh 292- 293. Muəssiseye nəşe asae İmam Xumeyni, Tehan, 28-ci çap, 1387. /[6] - Qəzali, Kimyaye Səadət, cild 1, səh 254, Elm və fəhəng nəşiyyatı, Təhan, yeddinci çap, 1385 /[7] - əqəə, 28 /[8] - Nəhcül- əlağə, məktu 31 /[9] - Həmin, xütə 222 /[10] - əd, 28 /[11] - Taha, 14 /[12] - Ənfal, 2 /[13] - Əhza, 35 /[14] - Nəhcül- əlağə, xütə 222 /[15] - Həş, 19