Taixdə Qumun İslamdan öncəki siması dəqiq açıqlanmı. Məlum olan udu ki, Qumda İslamdan öncə yaşayış olu və taixdə u aədə işaələ va. Amma Qumun dəqiq hüdudlaı, onun müxtəlif dövlədə və İslamdan öncəki əslədəki duumu tam aydın deyil. elə göünü ki, Qum İslamdan öncə çoxsaylı qalala şəklində olu. Onlaın əhaliləindən əziləi zədüşti, əziləi isə yəhudi olula. elə xatılanı ki, Qum əslən Yəmən əələindən və şiə məzhəli əşəilə təəfindən şəhələşdiili. una göə də taixçilə əşəiləi Qumun iftixalaından sayıla. / /Qumun şəhəə çevilməsi şiəlik və peyğəmə ailəsinin vilayəti ilə şətləni. Qədim taixçilədən əziləi İslamın zühüündan öncə Qumda hakim olmuş tanınmış şəxsləin adını qeyd edilə. \"Ənvaul-məşəşəyn\" kitaının müəllifi \"Siul-muluki-əcəm\" kitaından nəql edəək deyi \"əham-gu Əməniyyə məntəqəsinə gedəkən yolu Savə ətafından keçi. O, Qum və Qumun kəndləinin ünövəsini qoyu, onu \"Məmcan\" adlandıdı. Amma Qum şəhəinin əsil məhəllini nəzəə alsaq, onun xaaalaı hazıda şəhəin şəqə doğu i kilometliyində müşahidə edili. Şəhə ətafındakı kəndləin adına və həmin kəndlədə yaşayanlaın həyat duumuna axdıqda şəkk qalmı ki, Yaqut Həməvinin dedikləinin ziddinə olaaq, Qum İslam dövündə salınmış şəhələdən deyil. O, İslamın zühuundan qaaq movcud olu və İanın aad şəhələindən sayılı. (2) \"Qum\" adı və onun zəfəanının təifi aədə Sasanilə dövünə məxsus \"Xosov və Kəvazan və izək\" kitaında yazılı. Əlimizdə olan aşqa i sənəddə Makedoniyalı İsgəndəin Qumu vian qoyması xəə veili. öyük ehtimala əsasən, Qumun aadlığı Həxamənşiyan dövündən aşlayı. Qumun ünövəsinin Təhmuəs təəfindən qoyulması məlumatı onun qədimliyini göstəi. Şühəsiz ki, Sasaniləin dövündə Qum məşhu olu... Fidovsinin \"Şahnamə\"sində üç yedə Qumun adı çəkili. (3) Qum İslamdan sona Hici 1-ci əsin əvvəlləində, 23-cü ildə müsəlmanla İana hücum edən zaman Qum şəhəi Əu Musa Əşəi təəfindən fəth edildi. əziləi Qumun Əhnəf in Qeys təəfindən fəth edildiyini ildiilə. Əələin Quma gediş-gəlişi tədicən u şəhəə yol açdı, nəhayət Ədül Məlik in Məvanın xilafəti dövündə ənil Əşə tayfasından i qup əə Qumda məskunlaşı, şəhəi öz nüfuzlaı altına aldıla. Qumda elmi hövzənin ünövəsi Əşəilə təəfindən qoyulduğundan onlaın Quma gəlişi haqqında Qum elmi hövzəsinin taixi ölməsində danışacağıq. (4) Qum Aasiləin dövündə Əli (ə) övladlaını hakimiyyəti itimək qoxusu ilə daim təqi edən Aasiləin dövündə u zünədən olan i çox insan Quma pınah gətidi. Həmin vaxtladan aşlayaaq şiə təfəkküü Qum sakinləinin təfəkküünə nüfuz etməyə aşladı. Tədicən u şəhə şiə şəhəi kimi tanınmağa aşladı. una göə də xəlifələ Quma daim iganəlik göstəi, sakinləin qayğısına qalmıdıla. (5) u səədən də Qum hici 2 əsin sonlaınadək İsfahana tae olu və onun müstəqil hakimi olmayı. Nəhayət, Haun ə-əşidin dövündə (170-193) Qumun nüfuzlu şəxsləindən olan Həmzə in Yəsə Haun ə-əşidin yanına gedi, Qumun İsfahandan ayılmasını, şəhədə cümə, fit və quan ayamı namazlaının qılınması üçün icazə istəyi. Haun o ə-əşid onun xahişini yeinə yetii. Qumun adlı-sanlı əmiləindən olan Həmzə in Yəsə Haun Əəşiddən Qumun müstəqilliyi üçün icazə aldıqdan sona şəhədən əkinçilik və ticaət müqailində xəac və vegi toplamaq məsuliyyətini öz üzəinə götüü. O u işdə çox çalışıdı, hətta Qumun əazisini müəyyənləşdii xəlifəyə vegi ödəyidi. (u aədə Qum elmi hövzəsi aədə danışakən müəyyən açıqlamala vecəyik.) Kufə şiələinin Quma hicəti və qumlulaın şiəliyi İslamın ilkin vaxtlaından şiələ hakimləin təzyiqləi altında olsala da, agah insanla həqiqəti dək edi şiəliyə üz tutudula. Öməin xəlifəliyi dövündə müsəlmanla İana hücum edəndə və üçüncü Yəzdəgidi məğlu edəndə İslam odusu tədicən ütün İanı fəth etdi və Xoasana qaçmış Yəzdəgidi Məv şəhəində i dəyimançı öldüdü. (6) Hici 22-ci ildə yəni Nəhavənd hadisəsindən i il sona əə qoşunu ey, Zəncan, Azəaycan şəhələini və ugünkü Semnan, Damğan, Şahuddan iaət olan Qoməs şəhələini tutdu. Növəti il Həmədan, Qum, Kaşan və İsfahan əələin əlinə keçdi. Həmin dövdə İanın əksə ziyalı insanlaı müqəddəs İslam dinini qəul etdilə. Maaqlıdı ki, hici 1 əsin sonlaı, hici 2 əsin əvvəlləində eşinci şiə İmamı İmam aqiin dövündə əməvilə hökumətində ictimai-siyasi gəginlik səəindən ölkənin ucqalaından şiələ İmamın ətafına toplanı dini maaif təhsilinə aşladıla. Hici 1 əs aşa çatmamış Kufədən i neçə şiənin Quma gəlişi yeli əhalini şiə məzhəinə sövq etdi. İan əhalisinin əksəiyyətinin şiə məzhəində olması elə i həqiqəti təsdiqləyi ki, ikinci xəlifənin vaxtında İan fəth olunmaqla İslamı qəul etdisə, Qum əhalisinin şiəliyə gəlişi üçün u şəhəə i neçə şiənin köçməsi kifayət edi. (7)Taixi mənələdən göündüyü kimi, Qum hici 2 əsin otalaından 4 əsin otalaınadək, təqiən iki yüz il çox aad, geniş, izdihamlı i şəhə olu. Amma 4 əsdən aşlayaaq aş veən müxtəlif hadisələ u şəhəi vian qoymuş və Qum dəfələlə aadlaşı vian qalmışdı. “Qumun qədim taixi” kitaının müəllifi u şəhəin taixinin yazılmasının çətinlikləini vuğulayaaq ildii “Məhəlli vian olmuş, əhalisi dağılmış, ad-ünvanı qalmış i şəhə...” (“Qumun qədim taixi”nin təcüməsi, s.13) (8)Qum - Əli ailəsini qəul etməyə hazı şəhə u topaq hici 1 və 2 əslədə aşına gələn min i oyuna axmayaaq, hici 1 əsin ikinci yaısında şiə məzhənə qoynunda ye vedi, onda şiəlik toxumlaı cücədi. Qum çox keçməmiş tam şiə şəhəi vəziyyətinə gəldi. Şəhə Əli ailəsini qəul etməyə hazı idi. Peyğəmə ailəsindən uaya qədəm qoyan istənilən i şəxs tam izzət və ehtiamla yaşaya ilədi. (9) una göə də şiə məzhəinin i sıa tanınmış şəxsləi, seyidlə u topaqda sakin oldula. Onlaın aasında şiələin yeddinci İmamı həzət Musa in Cəfəin (ə) qızı Xanım Məsumə (ə) də vadı. Xanımın Quma gəlişi ilə u şəhə İslam taixində özünə ye aldı. Hələ illəcə qaaq şiə öncülləi xanımın Quma səfəi haqqında xəə vemişdilə. u kitaın ikinci fəslində həzət Məsumənin (ə) Quma gəlişi haqqında ətaflı məlumat veəcəyik. Qum miladi 1221-ci ilədək (qəməi 7-ci əs) nisi asayişdə idi. Nəhayət, u mühüm hadisə aş vedi. Həmin il u şəhə qaətçi monqol qoşunlaının əlinə keçdi və dağıdıldı. Həmin hadisədən yaım əsdən az ötmüş Teymuləng Quma hücum etdi. Xalqın uzun-uzadı müqavimətinə axmayaaq Teymuləng şəhəi tutdu, müqavimət göstəən xalqı qılıncdan keçidi, şəhəi vian qoydu. (10)Xaicilə Qum haqqında Qədim dövlədən aşlayaaq u günədək xaici ölkələdən Quma i çox səyyahla gəli. Onla şəhəi taixi, məzhəi və ictimai axımdan öyənilə. Qumda olmuş və şəhəi müxtəlif yönlədən aaşdımış əzi xaicilələ tanış olaq 1.Cyaofo aaa 2. Emocyo Kontaini u iki venetsiyalı səyyah miladi 1474-cü ildə (hici 453) Qum şəhəinə daxil olu və i neçə gün u şəhədə qalıla. aaa öz gündəliyində yazı “Qum divalala mühasiəyə alınmış i şəhədi. Onun tikililəində sənətkalıq müşahidə edilmi.” Sona səyyah Qumun meyvə ağlaından yazı. Kontaini yazı “u şəhədə hə şeydən istədiyin qədə tapa iləsən. Onun azalaında olluq və çeşidlilik va. Gözlənildiyi kimi, u qədim şəhəin sakinləi şiə məzhəinin müdafiəçiləini sevmiş və onlaa yadım göstəmişlə.” una göə də 16-cı əsin əvvələində məşhu şiəlik müdafiəçisi Şah İsmayıl Səfəvi Quma gələndə xalq onu məhəətlə qaşılamışdı. Amma u şəhəə hömət gətiən ondakı ziyaətgahla və Şah Aas dövündən aşlayaaq adı-aası kəsilməyən ziyaətçilədi. (11) 3. İngilis Con Katayt miladi 1600-cü ildə Qumda olmuş və öz gündəliyində yazmışdı “Teymuləng u gözəl şəhəi vian qoyduqdan sona onun əazisi yaıyadək azalmışdı.” 4. iinci Şah Aasın saayında 1618-ci ildə İspaniyanın səfii olmuş Don Qasiya Qumu gödükdən sona yazmışdı “Qumun küçə və xiyaanlaında insanlaın izdihamına axmayaaq onlaın aasında qadın gömək çətindi.\" (12)5.i əs sona Qumda olmuş Tomas Heet yazı “u şəhədə 2 mindən atıq ev va. Onlaın öyük əksəiyyəti gözəl tikili, gözəl döşəni və gözəl fomadadı... Onun küçə və xiyaanlaı geniş, azaı gözəldi. Hazıda Qum əksə Asiya şəhələi kimi divasızdı. Onun gözəl, caziəda məscidi va.” (13) 6.Qacala dövündə Quma səfə etmiş Şadən u şəhəi öyük i şəhə kimi yad edəək yazı “u şəhədə 15 minədək ev va. Fəthəli şah Qaca tacqoyma məasimindən sona Qumu aadlaşdımaq aədə vədinə əməl edəək xanım Fatimənin (s) həəminin günəzini qızıl vəəqələlə ötdü. u günəz indi də palamaqdadı.” Nə üçün u şəhəi qum adlandiila? u şəhəin Qum adlandıılması ilə ağlı müxtəlif fikilə va. Həmin fikiləi xülasə şəkildə zik ediik, özünüz nəticə çıxaın 1. “Qum” sözü “kumə” sözündəndi. u məntəqə şəhə şəklinə düşməzdən əvvəl su dolu çökəklə şəklində olu. Çoanla qoyunlaa su vemək üçün uaya gəlmiş, çökəkləin ətafındakı yaşıllıqlada qoyunlaı otamışla. Çoanla uada uzun müddət qaldıqlaından faslaın “kumə” adlandıdıqlaı yaşayış yeləi tikmişlə. Kumələ zaman keçdikcə atmış və uada kənd yaanmışdı. Kəndin əazisi genişlənmiş şəhə həddinə çatmışdı. Həmin kumələə xati u məntəqə “Kum” adlandıılmışdı. İslamın zühuundan sona əə dili yeli dilə təsi etmiş və i sıa fas sözləi öz fomasını dəyişmişdi. eləcə, “Kum” “Qum” şəklinə düşmüşdü. Necə ki, “Kemanşahan” “Qemisin” şəklində oxunmuşdu. (14) 2. İslam Peyğəməi(s) meac gecəsi ilisin i əazidə otuduğunu gödü. Həzət uyudu\"Qum ya məlun!\"(\"Qalx, ey məlun!\") u səədən də həmin əazi Qum adlandııldı. İlisə \"qum\" uyuu Lənətlədi Peyğəmə. Elə o vaxtdan əi Qum adlandı u şəhə. (15) Peyğəmə meacda olduğu gecə İlis otumuşdu Qumda şən, aam. Peyğəmə əm etdi ədd ol, ey alçaq, u topağı əmin edi Yaadan. (16) 4. İmam Hadi (ə) uyuu \"u şəhə ona göə Qum adlandıılı ki, məşhu tufan zamanı həzət Nuhun gəmisi uada dayanı. u ye eytül-müqəddəsin i paçasıdı.\" 5. İmam Sadiq (ə) uyuu \"u şəhə ona göə Qum adlandıılı ki, onun əhli İmam Mehdi (s) ilə ilikdə qiyama qalxa və ona axa ola.\" (17) 6. əziləi ildiilə ki, Qum ətafında sulu çay, dəyaça, çökəklik çox olduğundan əələ u yei \"Qumqumə\" adlandııla. Sonadan şəkilçilə düşmüş və həmin ad \"Qum\" şəklini almışdı. (18) 7. Qumun adlandıılması vesiyalaından ii u yein əvvəllə \"Koməndan\" adı ilə qeyd edilməsidi. Sonadan u sözdən həflə düşmüş və o \"Qum\" şəklinə düşmüşdü. Yadda saxlamalıyıq ki, u yein u vaxtadək qeyd olunmuş ən məşhu adı Qumdu. Amma onun aşqa adlaı da va və u adla \"Ənvaul-muşəşəin\" kitaında veilmişdi. (c.1,səh.96) Kitada ildiili ki, adlaın çoxluğu şəafətin atdığını göstəi. (19) Həmin adlaı təqdim ediik Zəha, Əzun-cəəl, Qət-ətun-min əytil-muqəddəs, Mutəhhəəh, Muqəddəsəh, Məcməu ənsail-qaim, Həəmu əhlil-eyt, Huccətun-ələl-ilad, əhun, Məva lil-fatimiyyin, İsteahətqahe-momin, Aşiyaneye-ali muhəmməd, Mədənən lişşiə, Kufeyi-səğie, Məva lişiəti ali muhəmməd, Mədənən lil-elmi vəl-fəzl, Muxtaul-ilad, Muqəssimul-cəain, Muzaul-cəain, ələdul-əimmə, ələdul-şiətil-əimmə, Əmanun lil-xaifin, Məfzəun lil-mominin, Məfəun lil-haiin, Əlmədfuu ənhəl-əla, Əlməfuu ənhəl-əla, Əlməftuhu iləyhi aəl-cənnəh, ələdul-əmin, Məfuful-məlaikə, Xake-fəəc, Məhusul-məlaikə, Muzəyyənun il-əə (20) Müaək Qum topağının müqəddəsliyi Qumun müqəddəsliyi və fəzilətləi aədə əvayətlə çoxdu. (“iha”, c.60, s211-231) əvayətlədə Qum müxtəlif şəkillədə təifləni. Həmin əvayətlədən əziləini nəzədən keçiiik 1.i gün ey əhlindən i qupu Mədinədə İmam Sadiqin (ə) göüşünə getdi. Onla İmama (ə) eydən olduqlaını söylədilə. İmam Sadiq (ə) uyudu “Afəin Qumdan olan qadaşlaımıza!” Onla eydən olduqlaını təkaladıla. İmam da öz uyuuğunu növəti dəfə dilə gətidi və elə davam etdi “Allah üçün i həəm va və o Məkkədi. Allahın əsulu (s) üçün həəm va və o Mədinədi. Əmiəl-möminin Əli (ə) üçün həəm va və o Kufədi. izim həəmimiz isə Qum şəhəidi...” (“iha”, c.60, s.216) (21) 2. Digə i əvayətdə Qazi Nuullah Şüştəidən nəql olunu ki, İmam Sadiq (ə) Məkkənin Allaha, Mədinənin peyğəməə (s), Kufənin həzət Əliyə (ə), Qumun məsum İmamlaa aid olduğunu vuğuladıqdan sona uyuu \"ilin ki, Qum kiçik Kufədi. ehiştin səkkiz qapısından üçü Quma doğudu. Mənim övladlaımdan Musa in Cəfəin qızı Fatimə oada dünyasını dəyişə. Onun şəfaəti ilə ütün şiələimiz ehiştə daxil ola.\" (\"iha\", c.60, s. 228; \"Məcalisul-mominin\", c.1, s.83) u hədisdən i neçə nöqtə aydınlaşı Qum da Kufə kimi peyğəmə ailəsi elmləinin yayıldığı məkəzdi; Qumdan ehiştə üç qapı açılı; xanım Məsumənin (ə) şəfaət məqamı çox öyükdü. (22) 3.Xanım Məsumənin (s) şəfaət məqamı çox öyükdü. Qumdan ehiştə doğu üç qapı açılması ilə ağlı İmam iza (ə) uyuu \"ehiştin səkkiz qapısı va - onladan üçü Qum əhli üçündü. Xoş onlaın halına...\" (\"iha\", c.60, s.228) (23) Çox ehtimal ki, ehiştin u üç qapısı Qumun üç imtiyazı ilə ağlıdı 1. Xanım Məsumənin (ə) həəminin Qumda olması u səciyyə insanlaın ehiştə sövq edilməsi səəidi; 2. İnsanlaın hidayət səəi olan Qum elmi hövzəsi; 3. Cəmkəan məcsidi, Məkkə və Kufədən sona u şəhəin İmam Mehdi (ə) ilə ağlı məkəz kimi tanınması (24) İmam Mehdi (əc) müqəddəs Cəmkəan məscidində insanlaı səadətə, Allahın azılığı və ehiştə çatdıacaq vasitələ hazılaya. Onun mənəvi təsiləi u gün də göz qaağındadı. (25) İmam Sadiq (ə) uyuu \"Qum izim və izim şiələimizin şəhəidi. u şəhə müqəddəs və pak şəhədi.u şəhəin əhli izim vilayətimizi və izimlə dostluğu qəul etmişdi. Nə qədə xəyanət etməyilə onlaa pislik etmək istəyən cəzasına çata. Xəyanət etsələ, Allah zalım i şəxsi onlaa hakim edə. Onla izim qaim İmam Mehdinin (ə) yadımçılaı, izim haqqımızı tələ edənlədi. \" Sona həzət üzünü səmaya tutu dua etdi \"Pəvədigaa, Qum əhlini ütün fitnələdən qou, onlaı ütün fəlakətlədən xilas et.\" (26) 4. Həzət Ədül-əzim Həsəni, İshaq in Nasehdən nəql edi ki, İmam Kazim (ə) Qum haqqında uyuu \"Qum Ali-Məhəmməd yudu, onlaın şiələinin sığınacağıdı.\" (\"iha\"Ş c.6, s.214). /http//www.sitayn.com