Ədə əxlaqi və ictimai i dəyədi, övlad, müəllim və öyük şəxsiyyətlə üçün məqam mənəyidi. Ədə hə i yedə və hə i kəsdə olasa, məhəət əhvalını öz ətafında toplaya və ədəli insanı əziz və mehian edə. Hə i şeyin gözəlliyi i xüsusiyyətdədi, nəslin şəəfi, ailənində etiaı onun ədə və əxlaqındadı. İmam Əli (ə) uyuu \"Əxlaqsızlıqla heç i şəafət və əzəmət əldə olmaz\"[1] əgə i şəxsin əsl və nəsəi olmasa, gözəl əxlaqı olsa, şəafət və məqama çata. Hətta münasi olmayan nəslin eyini elə ötə.[2] /\"Ədə\"dən söz açılakən insanla aasında (istə kiçik və ya öyük, tanış və yaxud iganə) xüsusi əfta və əməl nəzədə tutulu. Ələttə u əfta və əməl gözəl əxlaqdan qaynaqlanı; danışıq, yol getmək, cəmiyyətdə əftaı, nəzəi, intizaı, sual, cava və... tamamıyla onun ədə və əxlaqına ağlıdı. Hə kəs öz həddini tanıyı ondan keçməsə, əəd və əxlaq sahiidi. Ədəsizlik, i növ icazə veilməyən məntəqəyə giiş və qanunu tapdalamaq deməkdi. İmam Əli (ə) uyuu \"Ən gözəl ədə odu ki, insan öz çəçivəsində dusun və öz məqamından tuxaı həəkət etməsin.\"[3] /Ədə, əldə edilən i hünədi. Demək ola Ədə, gözəl təiyədi, istə müəllim, ata və ana olsun və yaxud insan özü olsun. mühüm udu ki, insan təiyətdə olan əsas nöqtələi əldə edi onlaa əməl etsin. O insanla ki, ədəin yüksək qüllələini fəth etmişdilə, u yolu geidə qoymuşdula. /İmam Sadiq (ə) uyuu \"Atam məni üç nöqtəyə təiyə etdi... uyudu Hə kəs pis dost seçsə, sağlam qalmaz və hə kəs dediyi sözləinə diqqət etməsə peşiman ola və gə kəs pis və çikin yeləə getsə, günahka ola.\"[4] /Məsum İmamlaın (ə) i çox kəlamlaında özünüzü təiyə edin və özünüz öz müəlliminiz olun\" təkid olunmuşdu. O şəxs unlaa sahi ola ki, agah və diqqətli olsun. Əmiəl- möminin Əli (ə) uyuu \"Sənin özünə nisət səni təiyə etməyə həmin kifayətdi ki, digələində göü əyənmədikləindən pəhiz edəsən.\"[5] /Hədisdə açıqlanan nöqtə udu ki, digə insanlala əftada ümumi i əsas və qanun vadı. Əslində İmamın məqsədi udu ki, özün üçün diləmədiyini, aşqalaına da əva ilmə, özün üçün istədikləini digələi üçün də istə, o işlə ki, digələi üçün sevmisən, özün üçündə sevmə. Əgə aşqalaının pis işləinə etiaz edisən, o işlə və xüsusiyyətlə səndə də olmasın. /Ədəə yiyələnməyin və ədəsizlikdən uzaq olmağın yollaından ii də ədə və ədəsizliyin özünü tanımaqdı. axmayaaq ki, ədə və ədəsizliyin hə iinin nişanələi vadı, amma ədəi dəqiq və kamil tanımaq üçün yalnız ədəsizliyin nəticələinə diqqət etmək vasitəsiylə əldə olunu. u əlamət, nişanə və nəticələ, söhətləindən əlavə əftaında da aşka olunu. O şəxs ki, söhətləində diqqətsizdi, İmam Əli (ə) u aədə uyuu Ədədən heç i əhə apamamışdı.[6] O cümlədən ağılla həyat sümək, söhət və əftada vüqalı olmaq ədəin nişanələindəndi. /unun qaşılığında, ağılsızlıq, məndən danışmaq, əhanət, yesizlik, sözləində diqqətsizlik, təəssü və... ədəsizlikdi. Əgə əfta və dostluğun kontolu ədədisə, ədəsizlik isə məsləhət olunmayan kəslələ aitə yaatmaq, dost seçəkən diqqətsiz olmaq və məclis və toplantılada məsuliyyətsizlik etməkdi. O şəxs ki, insanlala qaşılaşdıqda, onlala əzəmət və hömətlə əfta etməyə hazı deyildisə onlaı təhqi edi qeyətləini edi, pis sözləini pis və mənfi əməlləi mənfi əməllə cava vei, o ki, məclis və toplantılada, sakitçilik və digələinin haqqını payimal edi və... ütün unla ədəsizliyin əlamətləindəndi. /Digə i təəfdən, yemək və içməkdə, diş təmizləməkdə, heyim təzində və... əməlləə iayət etmək ədəin nişanələindəndi. Ədəsizlik, yəni insanlaın şəxsiyyətləinə və hüquqlaına diqqətsizlik etməkdi. /Əgə i şəxs asqıdığı zaman ağzını tutmayı digələinə hömətsizlik etsə və ya xoşa gəlməz i halda yemək yesə və yaxud i şeyi qaşı təəfə hömətlə veməkdənsə onun üstünə atsa, o cümlədən siz mütaliə etdiyiniz i vaxtda sakitliyə iayət etməyi səs salısa, xəlvət i otaqda olduğunuz zaman qapını döymədən otağa daxil olusa ütün unla ictimai ədəə iayət etməməkdi. /Maaqlısı udu ki, İslam ütün unla üçün yol göstəmişdi.\"İslam təiyəsi\" və əxlaq məktəi, ütün göstəişlə, \"lazımlı\" və \"lazımsız\" və \"Əxlaq\"- dan iaətdilə. /Əgə i şəxs dini təlimləə payida olmasa, ədə aləmindən ədəsizlik dünyasına qədəm qoymuşdu. İslam əxlaqıyla tanış olmaq və onunla təiyələnmək, Peyğəmə (s) və Əhli- eytin həyatına nəzə salmaq və o nöqtələə diqqət etmək lazımdı ki, onla iayət etmişdilə. /Peyğəmə (s) ki, iman, əxlaq, ədə və gözəl əftaın ülgüsüdü, özünü Allahın təiyələndidiyi ili və uyuu əim məni təiyə etdi və gözəl təiyə etdi![7] /\"Peyğəməin əməlləi\" i əxlaq kitaıdı. Peyğəməin əftaı, əxlaqın ən yüksək və uca nümunələindəndi. Peyğəməin (s) digə insanlala əftaından i neçəsinə işaə ediik /Allahın əsulu (s) hə kəslə üz- üzə otua, istə kiçik istəsə də öyük olsun salam veədi.[8] /Heç zaman digələinin hazı olduğu i yedə ayağını uzatmaz, i kəsə axdığı vaxt gözləini onun üzünə dikməz, göz- qaşla aşqalaına işaə etməz və otuduğu vaxtda i şeyə söykənməzdi.[9] /i kəslə göüşdüyü zaman, əlini gei çəkməzdi ki, qaşı təəf əlini çəkdikdə O Həzət də əlini gei çəkədi. Heç i yeməyi məzəmmət etməzdi.[10] Heç i kəsə ehtiamsızlıq etməz və naahat edici i söz deməzdi. Pis işi pisliklə qaşılamazdı. Öz altında olan döşənəcəyi ehtiam üçün digələinin ayaqlaı altına səədi.[11] Peyğəməliyə çatdığı gündən həyatının sonunadək, i yeə söykənən halda yemək meyl etmədi.[12] İnsanlaın hədiyyələini (axmayaaq azda olsa elə) qəul edidi. Həmişə üzü qiləyə otuudu.[13] /aşqalaının hüzuunda otuduğunda dizləini açmazdı. /iganə və digə şəxsləin acıqlı sual və sözləi qaşısında sə edidi. Heç i kəsi məzəmmət etməz və heç i insanın siləini öyənmək istəməzdi.[14] /Gülüşləi təəssüm idi heç vaxt yüksək səslə gülməzdi.[15] Çox həyalı idi və i şəxsin sözünü kəsməzdi. Öz təəfindən yemək meyl edədi. İnsanlaın işləini imkan olduğu qədə həll edidi və ... i çox digə ali fəzilətlə O Həzətin əxlaq, və İlahi ədəini hekayət edi.[16] /Məsumlada (ə) əlavə ki, əxlaq və ədədə ən yaxşı ülgüdülə, digələinin də yaxşı əftalaı insanda müsət təsi qoyu. Əxlaqlı insanlala aitə yaatmaq, \"ədə\" zinətiylə öz əməl və əftaımızı əzəyi. /əzi insanlaın çikin əxlaqlaıda öz mənfi təsiini geidə qoyu. Amma öyük şəxsiyyətləin hünəi odu ki, aşqalaının xoşa gəlməz əməlləindən dəs alıla. u həmin Loğmanın hikmədidi ki, Loğmandan souşula Ədəi kimdən öyəndi, Dedi Ədəsizdən, onda gödüyüm hə hansı i işdən xoşum gəlməsəydi, ona əməl etməkdən pəhiz etdim.[17] Ondan souşdula Sənə kim ədə öyətmişdi? uyudu Heç kimsə mənə ədə öyətməmişdi. Mən nadanlığın pisliyini gödüm və ondan uzaq oldum.[18] İmam Əli (ə) da u yolu təyid etmişdi \"Hə vaxt digələində pis əxlaqın şahidi oldun, ondan uzaq ol ki, o cü əfta özündə olmasın.[19] /əli o cü ki, az danışmaqlığı, çox danışanladan ilham almaq lazımdı, nəfsin də əzəmət və öyüklüyünü xəsiz və düşüncəsi aşağı olan insanladan almaq lazımdı. Əgə digə insanlaın pis və çikin işləindən, yaxşı və xeyi işləi öyəniiksə, əxlaq müəllimi\" öz daxilimizdə gizlənmişdi. /İslam ədə və əxlaqından əlavə məlumat əldə etmək üçün aşağıdakı kitalaa müaciət edin /Meacus- səadət, Molla Əhməd Nəaqi. /Qəle səlim, Seyyid Ədül- Hüseyn Dəstğey /Günahane kəiə, Şəhid Seyyid Ədül- Hüseyn Dəstğey /Əxlaqe İlahi, Müctəa Tehani /Məahile əxlaq də Quan, Adullah Cavadi Amuli. /Nöqtehayi ağazin də əxlaqi əməli, Məhəmməd za Məhdəvi Kəni /e suye Xodsazi, Məhəmməd Təqi Misah Yəzdi /Əxlaq və uhe səadət, Xanım müctəhidə Əmin. /Hünahşunasi, Möhsin Qiaəti, Pəyame Azadi nəşiyyatı, Tehan /Hövzə net saytı, daneşname, əxlaq /Əə dilində olan əxlaq kitalaından aşağıdakı kitalaa işaə etmək ola /Əxlaqi Şüəə, Seyyid Ədullah Şüəə /Məhcətul- əyza fi təhziul- əhya, Molla Möhsin Feyz Kaşani / /[1] - Amədi, Ədul- Vahid, Ğuəul- hikəm. /«لا شَرَفَ مَعَ سُوءِ الأدبِ» /[2] - Ğuəul- hikəm /«حُسْنُ الأدبِ یَسْتُرُ قبیحَ النَّسَبَ» /[3] - Ğuəul- hikəm /«اَفْضَلُ الأدبِ اَنْ یَقِفَ الإنسانُ علی حَدِّهِ و لا یَتَعدّی قَدْرَهُ» /[4] - Əllamə Məclisi, ihaul- ənva, cild 75, səh 261 /«ادّبنی ابی بثلاثٍ ... قال لی یا بُنیَّ! مَنْ یَصْحَبْ صاحبَ السوءِ لا یسلِمْ و مَن لا یقیّدْ الفاظَهُ یَنْدَم و مَن یَدْخُلْ مداخِلَ السّوءِ یُتَّهمْ» /[5] - Məhəmmədi eyşəhi, Məhəmməd, Mizanul- hikmət, cild 1, səh 72 /«کفاک اَدبا لِنَفْسِکَ اِجتنابُ ما تَکْرَهُهُ مِنْ غیرِکَ» /[6] - Ğuəul- hikəm /«لااَدَبَ لِسَّئیِ النُّطْقِ» /[7] - Mizanul- hikmət, cild 1, səh 78 /«اَدَّبَنی رَبّی فَاَحْسَنَ تأدیبی» /[8] - Əllamə Təatəayi, Sunənun- nəi, səh 41, 43 və 75 /[9] - Sunənun- nəi, səh 45, 45, 47, 73 və 61. /[10] - Sunənun- nəi, səh 41 və 47 /[11] - Sunənun- nəi, 75 və 76 /[12] - ihaul- ənva, cild 16, səh 237 /[13] - ihaul- ənva, cild 16, səh 227 /[14] - Məkaimul- əxlaq, səh 13, 15 və 17 /[15] - Sunənun- nəi, səh 75 /[16] - Hovze net saytından götüülmüşdü /[17] - Gülüstane Sədi, a 2, hikayət 20 /[18] - ihaul- ənva, cild 14, səh 326 /«ما ادّبنی احدٌ رأیتُ قبحَ الجهلِ فجانبتُه» /[19] - Mizanul- hikmət, cild 1, səh 70, hədis 374